پرچم شیر و خورشید، پرچم باستانی ایران نیست

چندی است که گروهی از هم میهنان ادعا می‌کنند پرچم شیر و خورشید، پرچم باستانی ایرانیان است. البته رویکرد میهن پرستانه این گروه که شاید هم کم نباشند، قابل ستایش است ولی باید پذیرفت ادعای آنها درست نیست. بهتر است میهن پرستی ما همراه با آگاهی باشد و ادعاهای تاریخی ما همواره بر اساس اسناد و منابع تاریخی باشد.

هر کدام از ما ممکن است زمانی موضوعی را اشتباه متوجه شده باشیم ولی با پژوهش بیشتر و دقیق تر به حقایق دست می‌یابیم.

پرچم و درفش باستانی ایرانیان همانا درفش کاویانی بوده که نماد مبارزه ایرانیان علیه ظلم و ستمگری است (۱).

متاسفانه رویکردهای متعبانه و افراطی درباره نشان شیر و خورشید هم دیده می‌شود، به طوری که برخی ادعا می‌کنند پرچم شیر و خورشید پرچم ملی و باستانی ایران است و هرگز نباید مردم درباره پرچم ملی (مثلا در یک همه‌پرسی) نظر دهند! گویی در نظر آنها ما با یک پرچم ازلی روبرو هستیم و حق نقد آن را نداریم!

این در حالی است که در هیچ کدام از پرچم‌های ایران باستان نشان شیر و خورشید وجود نداشته است و پرچم‌هایی با نشان شیر و خورشید ریشه در تاریخ ایران پس از اسلام دارد.

پرچم سه رنگ با نشان شیر و خورشید ریشه در دوران قاجار دارد و دوران صفویان نقطه عطفی در شناساندن نشان شیر و خورشید و جای دادن آن بر روی پرچم ایران است. البته پیش از صفویان، نشان شیر و خورشید در پرچم‌های دیگر اقوام هم دیده شده است.

باید توجه داشت که نشان شیر و خورشید در تاریخ ایران بیشتر از آنکه جنبه ملی داشته باشد، جنبه مذهبی، نجومی و طالع بینی داشته است. در یک نوشتار دیگر مفصل به بررسی جنبه مذهبی شیر و خورشید پرداختیم که پیشنهاد می‌کنیم حتما آن نوشتار را مطالعه بفرمایید (ن.ک: شیر و خورشید، نشانی ملی یا مذهبی؟!).

درفش‌های ایران باستان

در هیچ کدام از درفش‌های ایران باستان نشان شیر و خورشید به چشم نمی‌خورد.

درفش ملی و باستانی ایرانیان درفش کاویانی بوده است که در دوره‌های مختلف مورد توجه ایرانیان بوده است.

در دوران کوروش بزرگ درفش‌های عقاب نشان وجود داشته است و در دوران هخامنشیان درفش‌های دیگری را می‌یابیم که احتمالا شمایلی شبیه به درفش کاویانی داشتند.

در دوران اشکانیان درفش‌هایی با نشان خورشید وجود داشته و همچنین درفش‌هایی با نقش موجودات اسطوره‌ای احتمالا سیمرغ رایج بوده است.

درفش کاویانی در دوران ساسانیان بسیار مشهور است، با این حال آثاری از درفش کاویانی از سالیان سال پیش از ساسانیان به دست آمده است.

در نوشتاری دیگر به بررسی پرچم‌ها و درفش‌های ایران از آغاز تا کنون پرداخته‌ایم که پیشنهاد می‌کنیم حتما آن نوشتار را مطالعه کنید (ن.ک: پرچم های ایران از آغاز تا کنون).

آیا نشان شیر و خورشید نشانی باستانی است؟

معمولا برای آنکه ریشه باستانی نشان شیر و خورشید را نشان دهند به یک نقش به جا مانده از دوران هخامنشیان اشاره می‌کنند. ولی نام بردن از این نشان با عنوان شیر و خورشید دقیق نیست. در حقیقت تصویر یک ایزد نورانی می‌باشد که سوار بر شیر است.

احتمالا این ایزد باستانی آناهیتا است و یکی از شاهنشاهان هخامنشی، احتمالا اردشیر دوم در حال ستایش اوست.

در هر حال آشکار است که این نشان جنبه مذهبی داشته است چرا که ایزدی نورانی را ترسیم می‌کند و شاه در حال ستایش اوست.

نکته دیگر آنکه این نشان اصلا در دوران باستان فراگیر نبوده است و شاید هخامنشیان با وجود نشان‌هایی مانند فروهر، عقاب یا شاهین و …، هیچگاه فکر نمی‌کردند که زمانی این نشان مورد توجه قرار گیرد!

در هر صورت این نشان جنبه دینی و مذهبی داشته است و به هیچ روی به عنوان نماد ملی به کار نمی‌رفته است و نام بردن از این نشان با عنوان شیر و خورشید دقیق نیست.

نشان دیگری که به نظر شیر و ستاره است و برخی آن را شیر و خورشید می‌دانند، از سکه‌های محلی دوران هخامنشیان به دست آمده است. این نشان محلی ریشه در فرمانروایی مازه دارد و باید توجه داشت که مازه به هخامنشیان خیانت کرد و به اسکندر مقدونی پیوست. مازه در دوران هخامنشیان فرمانروای کیلیکیه و بعدها سوریه و حتی بابل هم بوده است. با تهاجم اسکندر مقدونی او تسلیم مقدونیان شد و کماکان حاکم بابل باقی ماند.

سکه‌های او بدین وضع است که در روی سکه «بعل» که بعدها در سکه‌های سلوکی‌ها «زئوس» خدای یونانی خوانده شده است بر روی چهارپایه‌ای نشسته و در پشت سکه نقش شیری که در حال راه رفتن است دیده می‌شود و گاهی بر روی این نوع سکه‌ها علامات مختلف مانند لنگر کشتی، ستاره، زنبور یا یکی از حروف یونانی دیده می‌شود که ممکن است علامت ضراب‌خانه یا حرف اول اسم یکی از فرمانروایان باشد (۲).

نمی دانیم تفسیر درست این نشان در پشت سکه چیست ولی با توجه به روی سکه که نام یک خدا آمده است به نظر می رسد نماد بالای آن هم بی ارتباط به آن خدا و شاید صورت‌های فلکی و طالع بینی نبوده است. شاید هم از آنجایی که در ضراب‌خانه‌های متفاوت ضرب می‌شدند ستاره یا خورشید صرفا نماد یکی از ضراب‌خانه‌ها بوده است و نشان‌های دیگر مانند لنگر کشتی، نماد یک ضراب خانه دیگر بوده است.

اگر فرض بگیریم که این نشان شیر و ستاره نبوده و شیر و خورشید بوده است، این سکه‌ها در سطح ملی استفاده نمی‌شده است و صرفا سکه‌های محلی بودند. آن هم سکه فرمانروایی که به ایرانیان خیانت کرده و به اسکندر پیوسته بود.

دیدیم که نشان‌هایی مانند ایزد سوار بر شیر و شیر و ستاره از دوران باستان به جا مانده اند. این نشان‌ها در دوران باستان بیشتر جنبه مذهبی، نجومی و طالع بینی داشتند و هیچگاه جایگاه یک نماد ملی مانند درفش کاویان را نداشتند (برای دانش بیشتر حتما نگاه کنید به: شیر و خورشید، نشانی ملی یا مذهبی؟!).

شیر و خورشید نماد اسد الله الغالب

پس از اسلام و احتمالا از دوران صفوی به بعد رویکرد مذهبی و شیعی به شیر و خورشید در میان ایرانیان پر رنگ شد. 

شاید نتوان پی برد که در ابتدا صفویان شیر و خورشید را با چه رویکردی به کار می‌بردند! مواردی مانند طالع بینی یا محبوبیت این نشان قابل توجه است. ولی باید توجه داشت که حکومت صفوی یک حکومت متعصب شیعی بوده است. البته فراز و نشیب‌هایی در تعصب پادشاهان دیده می‌شود ولی در نمادها و شعارها همواره شیعه گرایی برجسته بوده است.

بنابراین تعجبی ندارد که رویکرد آنها به این نشان هم یک رویکرد شیعی شده باشد. چنین می‌نماید تفسیری که از شیر در آن دوران ارائه شده بود شیرخدا (امام علی) بوده است و با همین تفسیر تا دوران قاجار نشان شیر و خورشید در دستگاه سلطنی وجود داشت. ایل قاجار یکی از هفت ایل اصلی قزلباش بود که در دستگاه صفوی نقش مهمی داشتند.

پس از شکل گیری حکومت قاجار و تحولاتی که در سطح جهان رخ داد دیگر می‌توانیم بگوییم که شیر و خورشید نماد سلطنت شیعی ایران شد.

در سکه‌هایی که از دوران قاجار به دست آمده نشان شیر و خورشید دیده می‌شود که زیر آن نوشته شده: اسد الله الغالب که نشان دهنده رویکرد مذهبی به سلطنت است. 

بعدها شمشیر به دست شیر هم افزوده شد و پرچم سه رنگ ایران با نشان شیر و خورشید در دوران قاجار شکل گرفت.

سخن پایانی

نشان شیر و خورشید هیچگاه در ایران باستان بر پرچم ایرانیان جای نداشته است. اگر نشان‌هایی شبیه به شیر و خورشید جدا از درفش‌ها هم به دست آمده‌اند بسیار محدود می‌باشند و جنبه‌های مذهبی، نجومی و طالع بینی داشته‌اند.

این نشان از دوران صفوی وارد پرچم ایران شد و بعدها در دوران قاجار شمشیر هم به دست شیر اضافه شد. در واقع پرچم سه رنگ همراه با شیر و خورشید و شمشیر ریشه در دوران قاجار دارد.