1 آذر 1404هیچ شواهد قطعی وجود ندارد که نشان جیرفت، شیر و خورشید باشد. حاشیه تزئینی اینچنینی در بسیاری از آثار دیده میشود و برای ایجاد جلوه درخشندگی به کار میرفتهاند. موضوعی که بعدها در آثار هخامنشی هم دیده میشود. نشان شیر و خورشید در سدههای پس از اسلام فراگیر شد هرچند نشانهایی شبیه به شیر و خورشید از ایران باستان همانند بسیاری از تمدنهای دیگر وجود دارند.
یکی از نشانهایی که ادعا میشود به شیر و خورشید ربط دارد، نشانی بسیار کهن در جیرفت است. در این نشان جانوری ترسیم شده است که به نظر شیر است. اما درباره اینکه خورشید در این نشان جای دارد یا خیر، نمیتوان با قاطعیت سخن گفت.
حاشیه تزئینی اینچنینی در بسیاری از آثار دیده میشود و برای ایجاد جلوه درخشندگی به کار میرفتهاند؛ حتی احتمال میرود که این حاشیه از آتش، گل و گیاهان الهام گرفته شده باشد.
البته آثار فراوانی از نقش شیر دیده میشود که با حاشیههای تزئینی متفاوت ترسیم میشدند. نقش جیرفت هم یکی از نقشهای شیر است که با حاشیههایی تزیین شده است.
در میان آثار برجایمانده از دوران هخامنشی، بشقابهای فلزی زیبایی دیده میشوند که در مرکز آنها نقش حیواناتی همچون شیر، بز و گاو حک شده است.
بررسی بشقابهای هخامنشی و مقایسه آنها با سنتهای هنری پیشین نشان میدهد نقوش شعاعگونه در بشقابها به احتمال بسیار زیاد جنبه تزئینی داشته و برای ایجاد جلوه درخشندگی به کار میرفتهاند، نه نماد خورشید.
از آنجا که شیر در این بشقابها ثابت نیست و حیوانات دیگر هم ترسیم شدند، نمیتوان آنها را نماد میهنی یا دینیِ مشابه «شیر و خورشید» دانست؛ زیرا یک نماد واقعی باید حضور و ساختاری ثابت داشته باشد.
از این منظر میتوان گفت نقوش شعاعگونه احتمالاً عنصری تزئینی برای ایجاد درخشندگی بودهاند؛ روشی که ریشه آن را میتوان در هنر تمدنهای کهنتر فلات ایران از جمله هنر جیرفت یافت.
دانش بیشتر:
بشقابهای هخامنشی؛ «شیر و خورشید» یا «تزئینات درخشان»؟
نشان شیر و خورشید در هیچ یک از درفشهای باستانی ایران جای نداشته است.
آن پرچمی که بسیاری از سلطنت طلبان و بسیاری از اعضای سازمان مجاهدین خلق بر روی آن اصرار میکنند شیر و شمشیر و خورشید است. پرچم سه رنگ با نشان شیر و خورشید ریشه در دوران قاجار دارد و دوران صفویان نقطه عطفی در شناساندن نشان شیر و خورشید و جای دادن آن بر روی پرچم ایران است. حتی آن نشانی که در سدههای پس از اسلام مورد توجه قرار گرفت بدون شمشیر بوده است و در دوران قاجار شمشیر در دست شیر قرار دادند.
برای دانش بیشتر نگاه کنید به:
آیا پرچم شیر و خورشید باستانی است؟!
نشان شیر و خورشید در تاریخ ایران ساختار ویژه خود را داشته است و در سدههای پس از اسلام فراگیر شد. به نظر میرسد نشانی که از دوران صفوی وارد پرچم ایران شد تحت تاثیر مغولان و سلجوقیان بوده است.
در بیشتر نقشهای «شیر و خورشید» در سدههای پس از اسلام در ایران، خورشیدی با چهرهای انسانی دیده میشود؛ این ویژگی حتی در پرچمهای دوره قاجار نیز ادامه دارد. از کهنترین نمونههای خورشیدِ چهرهدار بر فراز شیر، میتوان به سکههای سلجوقیان روم ـ که ترکتبار بودند ـ اشاره کرد.
آثاری مانند تاریخ منظوم مغول (شهنامه چنگیزی) نشان میدهند که احتمالا جایگیری شیر و خورشید بر روی پرچم، نخستین بار در پرچم سربازان مغول بوده است. در یک نقاشی از تاریخ منظوم مغول، حمله مغولان به شهر نیشابور را نشان میدهد که پرچم شیر و خورشید در دست سربازان مغول جای دارد.
اگر چند نشان از ایران باستان به دست آمده که شبیه به شیر و خورشید هستند (مانند نشان «آناهیتا ایستاده بر شیر» و «شیر و ستاره») بدون شمشیر ترسیم شدهاند و بیشتر جنبه مذهبی، نجومی داشتند.
نگاه کنید به:
شیر و خورشید، نشانی ملی یا مذهبی؟!
«شیر و خورشید» یا «آناهیتا ایستاده بر شیر»؟
شیر همراه با ستاره، زنبور، حروف یونانی و... در سکههای مازه
این در حالی است که در تمدنهای باستانی نشان شیر بسیار دیده میشود و نمیتوان نشان شیر یا خورشید را ویژه ایران باستان دانست. چراکه انسان باستانی زیباییهای طبیعت را میدیده است و از آنها الهام میگرفته است.
برای دانش بیشتر نگاه کنید به:
شیر و خورشید در آثار تمدنهای باستانی و اقوام کهن
گویا نخستین کسی که این فرضیه را مطرح کرده، شخصی است که با نام وحید بهمن شناخته میشود. در کارنامه او همکاری با رسانههای رسمی جمهوری اسلامی دیده میشود ولی با تغییر دیدگاههای سیاسی، گرایش قابل توجهی به خاندان پهلوی پیدا کرد.
البته روحیه میهنپرستی جناب وحید بهمن بسیار ستودنی است و پژوهشهای ارزنده ایشان بر کسی پوشیده نیست. ولی متاسفانه تلاش زیادی توسط سلطنت طلبان و هواداران خاندان پهلوی صورت گرفته که درباره شیر و خورشید اغراق کنند.
بنابراین به نظر میرسد انگیزههای سیاسی برای مطرح کردن چنین فرضیهای وجود داشته است ولی از نظر تاریخی میتوان به چنین فرضیاتی انتقاد جدی کرد.
کسانی که بر روی شیر و خورشید تاکید میکنند به آن جنبه ملی و باستانی میدهند ولی همانطور که اشاره شد این نشان در تاریخ ایران و تا پیش از قاجار و پهلوی چندان جنبه ملی نداشته است و بیشتر جنبه مذهبی، نجومی و طالعبینی داشته است.
نگاه کنید به:
شیر و خورشید، نشانی ملی یا مذهبی؟!
شیر و شمشیر و خورشید نماد «اسد الله الغالب» و امام علی
روی هم رفته فرضیه ربط دادن نقش جیرفت به نشان شیر و خورشید بیشتر با انگیزههای سیاسی برای پررنگ کردن پرچم دلخواه گروههای سیاسی است.
البته رویکردهای میهن پرستانه هوداران پرچم شیر و خورشید قابل ستایش است ولی باید پذیرفت ادعای آنها درست نیست. بهتر است میهن پرستی ما همراه با آگاهی باشد و ادعاهای تاریخی ما همواره بر اساس اسناد و منابع تاریخی باشد.
پرچم و درفش باستانی ایرانیان همانا درفش کاویانی بوده که نماد مبارزه ایرانیان علیه ظلم و ستمگری است (1).
پانویس:
۱- درباره درفش کاویانی بخوانید: درفش کاویانی
