سامان بختیار

پردیس‌ها و چهارباغ‌ها از بزرگ‌ترین ابداعات ایرانیان است که ریشه در دوران هخامنشیان دارد و تاثیرات شگرفی در باغسازی‌های شرق و غرب دنیا گذاشته است. چنین می‌نماید پردیس‌های هخامنشیان و کوروش بزرگ بر دیدگاه بشر به بهشت تاثیر گذاشت تا جایی که بهشت در اساطیر اقوام گوناگون مانند پردیس‌های ایرانی ترسیم شده است. حتی با وجود حملات سهمگین سپاهیان خلفا و سپاهیان چنگیز خان مغول به ایران، نه تنها پردیس‌های ایرانی از بین نرفتند بلکه حتی در دوره‌های تیموری و صفوی بار دیگر به شکوفایی رسیدند…

قیام‌های مردمی و خیانت والی فارسی مربوط به سال ۱۲۹۳ بوده و دکتر مصدق در ۱۲۹۹ استاندار فارس شد! پس سرکوب قیام‌ها ربطی به دکتر مصدق نداشته است. البته مصدق در هنگام نفوذ خود برخی از راهزنان محلی که می‌توانستند از هر قومی باشند را سرکوب کرده و تنگستان را امن کرده است. به نظر می رسد حزب توده این سخنان نادرست را رواج دادند و بعدها هواداران رژیم پهلوی در خارج کشور و رسانه‌هایی مانند مشرق نیوز در داخل کشور این دروغ را بسط و گسترش دادند.

نبرد حران یا نبرد کارِه، در منطقه‌ای در شمال میان‌رودان (بین‌النهرین) سپاه اشکانیان (پارت‌ها) و روم رخ داد. در ۶ می (۱۶ اردیبهشت) سال ۵۳ پیش از میلاد، سپاه کراسوس سردار رومی، با سپاه سورنا سرداران اشکانی درگرفت و در ۱۹ خرداد (۹ ژوئن) چنین سالی پس از یک نبرد خونین، سپاه روم کاملاً شکست خورد و کراسوس کشته شد…

ایل سنجابی از ایلات کرد غرب ایران هستند که در جریان جنگ جهانی اول، به حمایت از دولت موقت ملی نظام‌السلطنه و ملی‌گرایان همراه وی برخاستند و ضمن اعلامِ مخالفت با حضور و فعالیت سپاهیان دولت‌های انگلیس و روس، با نیروهای آلمانی و عثمانی همراه شدند. بعد از غلبه سپاهیان روس و انگلیس بر منطقة غرب، این ایل پناهگاه عناصر ملی دولت موقت شدند و به مخالفت با حضور و برنامه­ های نیروهای بریتانیا در غرب ایران ادامه دادند. این مقاله درصدد بررسی چگونگی تقابل سران ایل سنجابی با اقدامات و برنامه­ های دولت بریتانیا در غرب ایران در جریان جنگ جهانی اول است. این مطالعه نشان می­دهد انگلیسی‌ها بعد از غلبه بر غرب ایران،قصد داشتند پلیس غرب را از طریق جذب ایلات منطقه تشکیل دهند و ایل سنجابی نیز با توجه به قدرت نظامی قابل­ توجه و حمایت از عناصر ملی، بیش از دیگر ایلات مورد توجه آنها قرارگرفت. سران ایل سنجابی ضمن ادامه همکاری با اعضای کمیته دفاع ملی، مخالفت خود را با برنامه­ ها و اقدامات نیروهای انگلیسی در غرب اعلام کردند.

میرزا کوچک خان که به «میهن گرایی» و «دین»‌ باور داشت و تنها مانع بر انقلاب کمونیستی بود. میرزا کوچک خان بر آن باور بود که با آرامش زمینه‌ی دگرگونی‌ها را پدید آورد و تندروهای دلبسته به کمونیسم بر آن بودند که آرامش را کنار نهاده و به تندی زمینه‌های دگرگونی در گیلان و سپس ایران را فراهم کنند. با این حال اوضاع بر خلاف خواست میرزا پیش رفت و کارهای زیادی بدون هماهنگی و توافق با او انجام شد. گروه‌های جدیدی از نیروهای مسلح شوروی بدون درخواست و اطلاع و موافقت میرزا کوچک وارد گیلان شدند. در ژوئیه ۱۹۲۰ کمیته‌ی مرکزی حزب کمونیست ایران به این نتیجه رسید که زمان سرنگونی میرزا کوچک خان فرا رسیده است. سادگی میرزا کوچک جنگلی در برخورد با نیروی‌های سرخ باعث شد نیرو های سرخ تدارکات کودتا (جلب نظر ‌چپ گرایان) آماده کرده و به اجرا در آوردند…

نسل کشی ارامنه یکی از مهم ترین وقایع قرن بیستم است که همزمان با جنگ جهانی اول در دولت عثمانی اتفاق افتاد. در جنگ جهانی اول دولت عثمانی هم پیمان متحدین ، با ایشان پیمان بسته بود که در صورت وقوع جنگ دست روسیه را از منطقه قفقاز کوتاه کند و از این طریق فشار بر جبهه آلمان و اتریش مجارستان را کم کند.

اقدامات عثمانی ها با پاسخ سنگین روسیه تزاری مواجه گشت و در نتیجه آن شکست هایی بر عثمانیان وارد آمد. عثمانی ها تصور میکردند که علت شکست همکاری ارمنیان با همکیشان روس خود است ، به همین دلیل در اقدامی انتقام جویانه بسیاری از ارمنیان را قتل عام کردند.

دکتر مصدق نوروز را خیلی ساده برگزار کرد. نخست وزیر تا ظهر روز جمعه حتی موی سر خود را که خیلی‌ انبوه شده بود به واسطه گرفتاری‌های زیاد اصلاح نکرده بود عصر روز جمعه محمد و ناصر ذوالفقاری نمایندگان مجلس با نخست وزیر ملاقات کردند و درباره اوضاع جلوی کشور مدت مدیدی با او مذاکره نمودند. از آن پس نخست وزیر به کلی استراحت نمود و شب عید را با خانواده خود گذرانید و در پشت سفره (هفت سین) و در محیط گرم خانوادگی با آن ها مشغول صحبت بود و با معصومه نوه کوچک و زیبا خود بازی می‌کرد…

در اسفند سال ۱۳۳۱ برخی از شاه پرستان با حمایت آیت الله کاشانی به قصد قتل دکتر مصدق به منزل مصدق حمله کردند. از رویدادهای مهم در زمان نخست وزیری مصدق، که میانه شاه و مصدق را تخریب کرد، واقعه سفر محرمانه شاه در سال ۱۳۳۱ است. در آن سال شاه به صورت پیش بینی نشده تصمیم گرفت به مدت دو ماه برای درمان به خارج سفر کند. گرچه به ظاهر قرار بود این سفر محرمانه باشد اما شواهد نشان می‌دهد که سفر با اهداف خاصی برنامه ریزی شده بود. گویا مخالفان مصدق با نشان دادن شاه به عنوان کسی که قربانی شده است و با هشدار در خصوص قریب الوقوع بودن از میان رفتن سلطنت به واسطه کمونیست‌ها و راه‌اندازی جار و جنجال بر سر مسافرت شاه، امکان تحریک احساسات و بیم و هراس‌ها وجود داشت. در نهایت با نقش آفرینی روحانیان مشهوری مانند آیت الله کاشانی و آیت الله بهبهانی عده‌ای از جمله شعبان جعفری (بی مخ) به منزل دکتر مصدق حمله کردند و قصد قتل او را داشتند که موفق نشدند. دکتر مصدق این اتفاقات را «توطئه‌ای برای قتل او» خواند و روابط شاه و مصدق به تیرگی گرایید. این حادثه به مخالفان داخلی و خارجی مصدق دلگرمی داد و باعث تضعیف مصدق و پیروانش شد و راه را برای عملیات شدید و نهایی تحت حمایت سازمان‌های جاسوسی امریکا و انگلیس هموار کرد. شاید این حادثه تمرینی برای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بود.

چه عواملی باعث تخلیه ایران از قوای روسی و باعث دگرگونی سیاست شوروی در قضیه آذربایجان گردید؟ در مورد علل تخلیه ایران از قوای روسی نویسندگان و پژوهشگران به عوامل متعددی اشاره کرده اند که از مهمترین آنها می توان به اولتیماتوم هاری ترومن، رئیس جمهور وقت آمریکا به دولت شوروی یاد کرد. در کتاب های درسی ایران معمولا در قضیه اشغال نظامی آذربایجان و تلاش برای تجزیه این منطقه از سوی جریان پیشه وری به امتیازاتی که قوام نخست وزیر وقت ایران به شوروی داد اشاره میشود. پیرو این نظریه قوام با سفر به شوری قول نفت شمال و نیز خرید تسلیحات میدهد و آن ها را راضی به خروج از ایران میکند. اما نکته ای که این نظریه را سست میسازد این است که هیچگاه حکومت پهلوی زیر بار دادن امتیاز نفت به روس ها نرفت. در سوی دیگر به نظر میرسد که آمریکا با تهدید شوروی این کشور را مجبور به تخلیه خاک ایران کرده است.

دکتر مصدق: «یعنی چه آقا! پس شمال حریم امنیت روس هاست وجنوب هم حریم امنیت انگلیس ها، غربش هم نمی دانم مال کجا، پس ما چه کاره‌ایم؟ بله! حریم امنیت ایران کجاست؟ مال ما کجاست آخر؟»

یکی از اشتباهات تاریخی که توسط نویسندگان جهت دار دائما نوشته می‌شود این است که دکتر مصدق به رد اعتبارنامه پیشه وری خائن اعتراض کرده و از وی حمایت کرده است. در صورتی که با نگاه دقیق تر به آن موضوع متوجه می شویم که دکتر مصدق به رد اعتبارنامه رحیم خوئی معترض شده و ربطی به پیشه وری نداشته است.

پس از آنکه قوای قزاق تعدادی از ژاندارم‌ها را خلع سلاح کردند درگیری میان کلنل محمدتقی خان پسیان و رضا خان به وجود آمد. در هنگامه جنگ اول جهانی و در دوره زمامداری احمد شاه قاجار نیرو های ایران به دو گروه ژاندارمری و قزاق تقسیم می‌شدند. پس از مهاجرت از تهران و تأسیس کمیته «دفاع ملی» در قم، افسران ژاندارم در شهرهای مختلف در جنوب و غرب ایران به اقدامی مشابه آنچه در شیراز صورت گرفت دست زدند. ژاندارم ها آشکارا سر به شورش برداشتند و شهرهای همدان، کرمانشاه سلطان آباد، اصفهان، یزد و کرمان را به تصرف در آوردند و اتباع متفقین را وادار به ترک این مناطق کردند.

در آن هنگامه کلنل در راس نیروهای ژاندارمری قرار داشت و فرماندهی گروهی از سربازان قزاق همدان بر عهده سردار سپه بود. محمدتقی خان از نظر شرافتمندی نمی‌خواست با قهر و غلبه حریف را سرکوب نماید. لیکن چون دو مرتبه به آنها پیشنهاد شده بود و از تسلیم اسلحه خودداری نمودند، ناچار نقشه تعرض و تهاجم خود را طرح کرده و با حال تأسف وظایف واحدهای مهاجم را تعیین کرد. محمد تقی با ۶۵ نفر ژاندارم سردار سپه را در مصلی محاصره کرده و نیرو های قزاق متحمل شکست شده بودند.

کمیته دفاع ملی با ارسال تلگراف و نامه به شهرستان‌ها همه طبقات مردم را دعوت به پیوستن به قیام ملی نمود و در این راستا از ایل سنجابی نیز جهت پیوستن به این قیام دعوت و سران سنجابی در پیامی جانبازی خود در راه دفاع از وطن اعلام نمودند…

قرارداد ۱۹۱۹ معاهده ایست میان دو کشور ایران و انگلستان که در عصر احمد شاه قاجار به امضا رسید. بر طبق این معاهده ایران در قبال دریافت مبلغی وام از دولت انگلستان خود را تحت الحمایه انگلستان قرار میدهد. این پیمان نامه در عمل به دنبال کنترل دستگاه نظامی کشور و در پی آن ایجاد یک مستعمره جدید برای بریتانیا در منطقه خاورمیانه بود.

معاهده 1919 با مخالفت شدید مجلس شورای ملی مواجه گشت. نخست وزیر وقت «وثوق الدوله» که عامل ایرانی امضا کننده توافق بود با افشای رشوه گیری اش و در پی اعتراضات گسترده مردم مجبور به استعفا و فرار از ایران شد، نهایتا توافق در اجرا ناکام ماند.

فتح تهران. پادشاهی پیر و مریض در آخرین روز های سلطنت خود زیر بار فشار مردمی مجبور به واگذاری حق حاکمیت بر سرنوشت مردم به خودشان میشود. اتفاقی بی سابقه در طول تاریخ کشور رخ داده است، برای نخستین بار «قبله عالم» نه حرف نخست را در مملکت خواهد زد و نه حرف آخر ، او در ذیل و بخشی از ساختاری خواهد شد که در آن ملاک «قانون اساسی» است نه فرمایشات ملوکانه شخص شاه.

این اتفاق مشروطه بود ، و اگرچه در ایران بدیع و تازه بود اما پادشاهی های اروپایی از زمان انقلاب فرانسه یکی پس از دیگری مجور به پذیرش «قدرت ملت» بودند و اینبار به لطف تلاش های مشروطه خواهان نوبت ملت ایران بود که سرنوشت خود و کشور خویش را به دست بگیرند و نه «رعایای شاه» بلکه «شهروندان ایران» باشند.

تجدد خواهی مشروطه طلبان و ماهیت سکولار (جدایی دین از سیاست) آنها، دو گروه را بر ضد این جنبش برانگیخت، نخست محمد علی شاه قاجار که هنوز سودای «قدرت مطلقه» را در سر داشت و حرف میبایست حرف او میبود ! دوم بخشی از روحانیون مذهبی که سکولار بودن برخی مشروطه خواهان را تهدید می انگاشتند و در مخالفت بیان میداشتند سلطنت بایستی «مشروعه» باشد نه مشروطه. این گروه به نوعی در اتفاقات آینده مکمل و یاری کننده حکومت قاجار در سرکوب مشروطیت شدند. اما گروهی دیگر از جمله دو مجتهد نامدار «آیت الله بهبهانی» و «آیت الله طباطبایی» به پشتیبانی از مشروطه خواهان پرداختند.

حدود یک سال و نیم از امضای قانون مشروطه توسط مظفر الدین شاه و تشکیل «مجلس شورای ملی» نمیگذشت که محمد علی شاه در سال 1287 فرمان به لغو مشروطیت داد ، در پی آن مجلس به توپ بسته شد و به گزارش سفارت انگلیس بیش از 200 نفر به خاک و خون کشیده شدند، نتیجه سقوط مشروطه در تهران بود . اما آنها نمیدانستند که جنبش مشروطه پشتیبانی مردمی داشته و به سادگی سقوط نخواهد کرد . مشروطه خواهان در برابر نیرو های حکومتی در تبریز و دیگر مراکز مهم مقاومت کردند که نتیجه آن جنگ داخلی بود ، جنگ اما به نفع محمد علی شاه پیش نرفت و سرانجام نیرو های مشروطه تهران را محاصره و به داخل آن راه یافتند. مقاله پیش رو روایت گر حوادثی که منجر به فتح تهران میشوند است.