آیا دکتر مصدق به رد اعتبارنامه پیشه وری اعتراض کرد؟

میر جعفر پیشه وری که بود؟

سید پیشه وری در اصل از سادات (روستای زاویه) خلخال و از کمونیست های قدیمی و آموزش دیده بود. پیشه وری در سال ۱۲۶۷ به دنیا آمد. در سال ۱۲۸۳ به باکو رفت و تا انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ در آنجا بود. وی در بادکوبه در مدرسه اتحاد ایرانیان به شغل معلمی اشتغال داشت. یکسال پس از انقلاب اکتبر، در سال ۱۲۹۷ با ارتش سرخ به ایران بازگشت و به نام سید جعفر بادکوبه ای معروف شد.

وی در سال ۱۲۹۹ وزیر کشور جمهوری گیلان به فرماندهی میرزا کوچک خان بود. پس از فرونشستن حرکت جنگل به روسیه رفت و در سال ۱۳۱۵ به ایران برگشت. مدتی بعد به کاشان تبعید شد و در عفو عمومی سال ۱۳۲۰ آزاد گردید. پیشه وری پس از آن به تهران آمد و به انتشار روزنامه آژیر پرداخت. همانگونه که گذشت وی در دوره چهاردهم مجلس – زمانی که ایران زیر سلطه اجانب بود .

به نمایندگی از تبریز انتخاب شد؛ اما در تهران اعتبارنامه اش رد گردید. از آنجایی که حزب توده نفوذ گسترده ای در آذربایجان نداشت، پیشه وری فرقه دموکرات را که همان حزب توده، اما با گرایش های قومی و منطقه ای بود، تأسیس کرد.[1]

از نامزد شدن تا رد اعتبارنامه پیشه وری

هنگامیکه انتخابات به پایان رسید چهره مجلس از هر حیث با دوره های گذشته متفاوت بود مجلس به هفت جناح یا فراکسیون تقسیم شده بود: اتحاد ملی سلطنت طلبان ۳۰ نماینده داشت که ۱۳ نفر از آنها در دوره های مجلس رضاشاه، سابقه نمایندگی داشتند؛ فراکسیون محافظه کار و طرفدار انگلستان با میهن پرستان، ۲۹ نماینده داشته که برجسته ترین فرد آن، سیدضیاء الدین بود؛ فراکسیون دموکرات طرفدار ایلات و متحد میهن پرستان با ۱۱ نماینده به رهبری خان‌های بختیاری، فراکسیون لیبرال ضد دربار شامل آزادی خواهان مناطق تحت اشغال شوروی با ۲۰ نماینده، که طرفدار روابط نزدیک با شوروی بودند؛ فراکسیون مستقل با ۱۰ نماینده، که خود را مستقل از شاه و زمینداران در داخل و بریتانیا و شوروی در خارج میدانست؛منفردها شامل ۱۹ نماینده و بالاخره فراکسیون حزب توده که شامل هشت نفر بود.

۴۰ درصد از نمایندگان در مجالس پیشین حضور داشتند و بقیه ۹۰ درصد، برای نخستین بار وارد مجلس می شدند. مجلس به دو گروه اقلیت و اکثریت تقسیم شده و رهبری اقلیت، بدست دکتر مصدق بود.

پیشه وری کاندیدای جبهه آزادی و حزب توده از تبریز بود. او در روزنامه آژیر در مورد نامزدی خود در مجلس چهاردهم می نویسد:

من طوریکه مکرر نوشته ام هرگز خودم داوطلب مقامی نشده ام و نمام مقامات اجتماعی در نزد ما مقصد نیست، واسطه است … امروز در اثر فشار اغلب رفقای نزدیک خود این وظیفه ملی را که حزب توده صلاح دیده است افتخار آن را به من بدهد، به عهده گرفتم و میروم در آذربایجان در آنجا که مشعل آزادی روشن شده و ایران را با نور مشروطیت منور کرده است خود را کاندید بکنم. این بزرگترین افتخار من است اگر حزب توده و رفقای آزادیخواه آذربایجان بتوانند تصمیم کمیته مرکزی حزب توده را عملی کرده مرا به مجلس بفرستند. من در خود آنقدر صمیمیت و ایمان سراغ دارم که بتوانم شهرت بلند آذربایجان را لکه دار نکنم … دیگران مجلس و نمایندگی را جور دیگر می دانند. در نظر ما آنجا یک فرونت دیگری بیش نیست.

در آنجا هم مبارزه و نبرد و جانبازی در انتظار ما است. اگر ما بخواهیم به آنجا خود را برسانیم مانند یک سرباز که یک سنگر تازه دیگر را اشغال کرده باشد افتخار خواهیم کرد ولی آن سنگر مال ما نیست. برای خودمان آن را نمی خواهیم بگیریم. آن مال جمعیت است، مال ملت است … برای اجرای تصمیم کمیته مرکزی حزب توده به آذربایجان می رویم و در آنجا با تمام قوای خود سعی خواهیم کرد پیشنهاد حزب توده و آرزوی رفقای خود را عملی کرده انتخاب بشویم.[۲]

رد اعتبارنامه

مجلس چهاردهم در ۹ اسفند ۱۳۲۲ گشایش یافت ولی در ۲۹ اسفند، رسما کار خود را با بررسی اعتبارنامه نمایندگان آغاز کرد از مجموع ۱۳۹ نماینده انتخاب شده، تنها دو نماینده اول و دوم تبریز بواسطه رد شدن اعتبارنامه شان، نتوانستند به مجلس راه پیدا کنند.

بررسی اعتبارنامه حاج رحیم خوبی، نماینده اول تبریز در جلسه مورخه ۱۲ تیر ۱۳۲۳ مجلس مطرح شد و ۱۰ روز پس از آن یعنی در ۲۲ تیر ماه ۱۳۲۳ جلسه مجلس، برای بررسی اعتبارنامه پیشه وری تشکیل گردید [۳].

معتصم السلطنه(فرخ) در خاطراتش این چنین می‌نویسد:

«نمایندگان اکثریت پس از مدتها شور و بررسی ، بالاخره اعتبارنامه آقای جعفر پیشه وری را رد کردند . چرا ؟ برای آنکه تلگراف و شکایاتی که از آذربایجان برای مجلس شورا رسیده بود حاکی از این بود که پیشه وری عملا و علنا بر اثر دخالت همه جانبه یکی از قوای خارجی مقیم ایران به مجلس چهاردهم راه پیدا کرده است [۴].

اما میرصالح مظفرزاده، نماینده رشت که از باران نزدیک میرزاکوچک خان بود به دفاع همه جانبه از اعتبارنامه پیشه وری پرداخت. چند نفر از متولیان مجلس از قبیل دکتر طاهری و امیر نصرت اسکندری، ثقة الاسلامی، سرتیپ زاده، که هر سه از وکلای تبریز بودند و همچنین امیر تیمور کلالی، علی اقبال از خراسان، دشتی، جمال امامی و چند نفر دیگر دور هم جمع شده و تصمیم گرفتند که بدون سر و صدا کار اعتبارنامه پیشه روی را تمام بکنند. شریعت زاده مأمور اجرای این نقشه بود و برای آنکه به مجلس وصله مخالفت با شوروی نچسبانند نام وکیل اول تبریز، حاج رحیم خونی را هم اضافه کردند و اعتبارنامه هر دو را رد کردند.

تیمور کلالی در مورد رد اعتبارنامه پیشه وری در مجلس چهاردهم در خاطراتش می گوید:

«روزی که اعتبارنامه پیشه وری رد شد. مجلس را بنده اداره می کردم، من نایب رئیس مجلس بودم، با عدم تصویب بنده، رد شد و گفتم، تصویب نشده‌ هم دکتر طاهری[محمدهادی]، هم یک عده ی زیادی بودند که مخالفت کردند، همان روزی نه اعتبارنامه یه پیشه وری در تحت ریاست بنده رد شد، خوب، البته اینها رأی دادند، قبلا هم اینها با من مذاکره کرده بودند که شما اعلام رأی مخفی بکنید من هم اعلام رأی مخفی کردم. اکثریت هم اعتبارنامه پیشه وری را ردش کردند. رأی نگرفتند…»

پیشه وری که در این زمان تا حدودی از فراکسیون حزب توده فاصله گرفته بود کم کم نگرانی‌های مبنی بر رد اعتبارنامه اش احساس می شد، دوستان نزدیکش، عمیدی نوری و لسانی در تکاپو بودند و از دوستان خود در مجلس میخواستند که به اعتبارنامه پیشه وری رای موافق بدهند، در روز اخذ رأی، پیشه وری از داخل جلسه علنی خارج شده و رفته در لژ مطبوعات نشسته و به دوستان مطبوعاتیش گفته بود که : اینجا بهتر است اگر اعتبارنامه من رد شد باز هم جای من در لژ مطبوعات است.[۵]

تعداد نمایندگان حاضر در جلسه اعتبارنامه پیشه وری را ۱۰۰ نفر ذکر کرده اند. ایرج اسکندری در خاطرات خود می نویسد که او به اتفاق ۸ نفر فراکسیون حزب توده به اعتبارنامه پیشه وری رأی مثبت داده‌اند و به خاطر این که نصف مجلس، رأیشان مثبت و نصفشان منفی بود:

«بر سر آن با علی دشتی بر سر مسئله نظامنامه ای بحث مان در گرفت. نظر من این بود که یک بار دیگر بایستی رأی گیری شود ولی آنها مخالف بودند. در نظامنامه داخلی مجلس قید گردیده بود که تصویب طرح اعتبارنامه نمایندگان با اکثریت تصویب شده تلقی می شود. در مورد اعتبارنامه پیشه وری چون نصف به علاوه یک طرح آن را تصویب نکرد، بنظر اکثریت مجلس، اعتبارنامه رد شده تلقی شده بود این استدلال مخالفین و بخصوص دشتی بود. من استدلال عکس آن را می کردم. نظر من آن بود که طرح اعتبارنامه مستلزم تصویب نصف به علاوه یک حاضران در جلسه است. حالا این رأی تحصیل نگردیده و تا تأمین نشده می‌شود رأی گرفت تا نصف به علاوه یک حاصل شود. این استدلال را قبول نکردند به این ترتیب، اعتبارنامه پیشه وری رد شد و رفت.

از تعداد ۱۰۰ رأیی که برای اعتبارنامه پیشه وری به صندوق ریخته شده بود در تعداد آراء موافق اعتبارنامه او، اختلاف نظر وجود دارد در حالی که کتاب سیاست موازنه منفی در مجلس چهاردهم به عنوان یکی از مستند ترین کتاب در زمینه مجلس چهاردهم، تعداد آراء مبنی بر رد اعتبارنامه پیشه وری را ۴۸ مهره سیاه ذکر می کند، در مقابل، بعضی منابع نه چندان دقیق در این مورد تعداد آراء مخالف و موافق را ۵۰ به ۵۰ ذکر کرده اند. اما به احتمال قریب به یقین از یکصد رأیی که به صندوق ریخته شده بود ۴۷ رأی در تأیید اعتبارنامه پیشه وری و پنجاه رأی در رد آن بود [۶].

آیا دکتر مصدق به رد اعتبارنامه پیشه وری اعتراض کرد؟

همانطور که اشاره شد با توجه به منابع معتبر می‌توان گفت اعتبارنامه پیشه وری با رای اکثریت رد شد. اما اعتبار نامه شخص دیگری به نام رحیم خوئی رد شد که او هم نماینده تبریز بود ولی درباره او می‌توان گفت که تعداد آرای موافق و مخالف یکسان بوده است. دکتر مصدق به رد اعتبارنامه رحیم خوئی اعتراض کرد و این موضوع با توجه به تاریخ برگزاری جلسه رد اعتبار رحیم خونی و گزارش‌های مربوط به آن اثبات می‌شود. برخی خواسته یا ناخواسته این دو را با هم آمیخته اند در صورتی دو موضوع متفاوت هستند.

هنگامی که اعتبارنامه پیشه وری با رأی اکثریت رد شده بود، دلیلی نداشت که دکتر مصدق اعتراض کند، دکتر مصدق اعتراض اش به رد اعتبارنامه حاج رحیم خونی بود، که ده روز قبل از مطرح شدن اعتبارنامه پیشه وری، از سوی مجلس رد شده بود [۷].

در جلسه مورخه ۱۲ تیر ماه ۱۳۲۳ مجلس، که تعداد نمایندگان حاضر ۹۹ نفر بود اعتبارنامه حاج رحیم خونی با ۴۸ مهره سیاه (مخالف) و ۴۸ مهره سفید (موافق) و سه نفر ممتنع مواجه شد و که اکثریت اعلام کردند اعتبارنامه تصویب نشده ولی عقیده دکتر مصدق بر خلاف اکثریت بود و آن را بلاتکلیف می دانست و معتقد بود که مجددا باید مورد رأی واقع شود. نطق دکتر مصدق در این زمینه در روزنامه «اطلاعات» به تاریخ ۱۵ تیر ماه ۱۳۲۳ یعنی یک هفته مانده به بررسی و رأی گیری اعتبارنامه پیشه وری درج شده است.

پس مشخص می‌شود در زمانی که گزارش نطق دکتر مصدق در روزنامه اطلاعات آمده هنوز اعتبارنامه پیشه وری مورد بررسی قرار نگرفته بود که دکتر مصدق بخواهد از پیشه وری حمایت کند و اساسا آن نطق ربطی به پیشه وری ندارد.

بعدها دکتر مصدق به صورت کلی به روند مجلس و غیر منطقی بودن کارها اعتراض‌هایی داشت که اشاره مستقیمی به پیشه وری نکرد بلکه از رفتارهای دوگانه و غیر معقول گلایه کرد. برخی از مصدق ستیزان بدون توجه به اصل گفته دکتر مصدق انگ حمایت از پیشه وری به او زدند.

پیشه وری پس از رد اعتبارنامه

پیشه وری پس از رد اعتبارنامه اش، ناسزا گویان در حالی که می گفت: «این مرتجعین از من انتقام گرفته اند»، از لژ مطبوعات خارج شد، دوستان مطبوعاتی اش میخواستند به او دلداری دهند، در جواب گفت:

که من به این سادگی ها دست بردار نیستم خیلی زود حساب این مرتجعین مارکدار را خواهم رسید.

معتصم السلطنه در خاطراتش از تحرکات پیشه وری بعد از رد اعتبارنامه اش چنین می‌نویسد:

با رد اعتبارنامه پیشه وری ، مجلس، نخستین عکس العمل را بحریف نشان داد. پیشه وری ناچار از حضور در مجلس – که مدتها با هزاران امید و دلهره در گوشه ای می نشست تا تکلیف او روشن بشود – خودداری کرد و سرگردان ماند . و این عجب که چند روز پس از این ماجرا، همه ما شنیدیم که او صدهزار تومان از روس‌ها پول گرفته و بطور ناگهانی به آذربایجان رفته است [۸].

بعد از رد اعتبارنامه،پیشه وری به شوروی متمایل شد و بعد از کشمش های شوروی و ایران بر سر امتیاز نفت شمال که در مجلس از دادن هرگونه امتیاز به دولت های خارجی جلوگیری شد همین موضوع باعث شد که شوروی به فکر تشکیل فرقه ای در ایران بیوفتد که ایران را به بحران فرو برده و زیر بار امتیاز نفت شمال برود،فرقه هایی در ایران تشکیل شد که فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری میرجعفر پیشه وری و فرقه دموکرات کردستان به رهبری قاضی محمد، که البته شوروی هیچگاه به خواسته ی خود نرسید.