شیر و خورشید

در هیچ کدام از پرچم‌های ایران باستان نشان شیر و خورشید وجود نداشته است و پرچم‌هایی با نشان شیر و خورشید ریشه در تاریخ پس از اسلام دارد. شیر و خورشید بدون شمشیر در دوران صفویه وارد پرچم ایران شد. گرچه نشان‌های محدودی از ایران باستان به دست آمده‌اند که شبیه به شیر و خورشید هستند، ولی هیچ کدام از آنها را با قاطعیت نمی‌توان «شیر و خورشید» دانست و اصلا جنبه ملی نداشتند.

در شاهنامه هیچ جا از درفشی که نشان شیر و خورشید در کنار هم و در یک درفش آمده باشد، سخنی نیست. درفش‌های غیر از درفش کاویانی، درفش‌های سپاهیان و بزرگان بوده‌اند و جایگاه میهنی نداشتند و به صورت مداوم از آنها یاد نمی‌شود. اگر تصور کنیم درفشی با نشان شیر و خورشید، که خورشید آن با چهره انسانی ترسیم شده و شیر آن شمشیری به دست دارد، در داستان‌های شاهنامه آمده است، کاملا نادرست می‌باشد.

نشان شیر و خورشید در تاریخ ایران بیشتر از آنکه جنبه ملی داشته باشد، جنبه‌های مذهبی، نجومی و طالع بینی داشته است. گرچه نشان‌های محدودی از ایران باستان به دست آمده‌اند که شبیه به شیر و خورشید هستند، ولی هیچ کدام از آنها را با قاطعیت نمی‌توان «شیر و خورشید» دانست و اصلا جنبه ملی نداشتند. شیر و خورشید از دوران صفویه در ایران شهرت زیادی پیدا کرد و نشان شیر و شمشیر و خورشید که جنبه اسلامی و شیعی داشت در دوران قاجار فراگیر شد و روی پرچم رسمی ایران جای گرفت که نماد سلطنت شیعی ایران بود.

هیچ شواهد قطعی وجود ندارد که نشان جیرفت، شیر و خورشید باشد. حاشیه تزئینی اینچنینی در بسیاری از آثار دیده می‌شود و حتی احتمال می‌رود که این حاشیه از گل و گیاهان الهام گرفته شده باشد نه خورشید! در میان آثار فراوان ایران باستان فقط چند مورد شبیه به نشان شیر و خورشید (مانند آناهیتا ایستاده بر شیر) به دست آمده است که با اطمینان نمی‌توان گفت که آنها شیر و خورشید هستند و اصلا جنبه ملی نداشتند.

در نشان‌های کهن همیشه شیر و خورشید، بدون شمشیر ترسیم شده است و این نشان از دوران صفویه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت (صفویان از شیعیان معتقد بودند) ولی تا پیش از قاجار شمشیر در دست شیر قرار نداشته است. با توجه به شواهد دقیق می‌توان گفت که رویکرد شیعی به نشان شیر و خورشید وجود داشته است. در سکه‌های دوران قاجار، نشان شیر و خورشید دیده می‌شود که زیر آن نوشته شده: اسد الله الغالب. این موضوع روشن می‌سازد که این نشان، نمادی از شیر خدا (لقب امام علی) بوده است. معمولا برای آنکه ریشه باستانی نشان شیر و خورشید را نشان دهند به چند نقش محدود به جا مانده از ایران باستان اشاره می‌کنند. ولی هیچ کدام از آنها را با قاطعیت نمی‌توان «شیر و خورشید» دانست و البته همه و همه بدون شمشیر هستند. نکته مهم آن است که همان نشان‌های باستانی هم اصلا جنبه ملی نداشتند بلکه جنبه نجومی و مذهبی داشتند. 

در فضای مجازی از جمله شبکه X و اینستاگرام تصویری دست به دست می‌شود که نقشی شبیه به نقش شیر و خورشید در آن دیده می‌شود. با بررسی تصویر، کاملا آشکار است که این تصویر جعلی است. اصولا نشان شیر و خورشید در سده‌های پس از اسلام فراگیر شد. چند نشان محدود از ایران باستان به دست آمده که شبیه به شیر و خورشید هستند ولی با قاطعیت نمی‌توان گفت که آنها شیر و خورشید هستند.

پیوند شیر با میترا در هیچ منبع باستانی نیامده است و فرضیه‌ها بیشتر بر اساس تحلیل آثار باستانی، نقش برجسته‌ها و موارد دیگر مطرح شده است. از آنجایی که میترا مذکر و آناهیتا مونث است و در مُهر هخامنشی یک ایزدبانو ترسیم شده، می‌توان گفت آناهیتا در آن مُهر ترسیم شده است. البته این نشان چندان فراگیر نبوده است و فقط همین مُهر با این نشان به دست آمده است.

از آنجایی که ایران کشوری تاریخی با پیشینه قابل توجه است، درفش‌ها و پرچم‌های گوناگونی را در طول تاریخ داشته است. با این حال درفش کاویانی مشهور ترین درفش ایران در طول تاریخ بوده است و همواره در فرهنگ ایرانی جایگاه والایی داشته است. حتی تا به امروز برای ایرانیان و ایرانی فرهنگان نماد آزادی و آزادگی است. در این جستار تلاش کرده‌ایم نگاره‌هایی از درفش‌های ایران در دوره‌های گوناگون آماده کنیم و توضیحاتی درباره درفش‌های ایرانیان ارائه بدهیم. توجه داشته باشید نگاره‌هایی که از درفش‌های ایران آورده شده است لزوماً در کل آن دوران جاری نبوده‌اند و شاید متعلق به یک دوره خاص از آن دوران باشند. برخی از درفش‌ها هم از روی گفته‌ها و منابع تاریخی بازسازی شده‌اند و شاید درفش‌ها به همین شکلی که در عکس‌ها تصویر شده‌اند، وجود نداشتند (برای مثال درفش اشکانیان).