ریشه‌های درفش کاویانی در شهر سوخته و شوش

نویسنده‌ها: مجید خالقیان، حسین کیوانی

درفش کاویانی به عنوان درفش میهنی ایرانیان در اسطوره‌ها و تاریخ ایران مشهور است.

این درفش ریشه در داستان‌ها و خیزش کاوه آهنگر علیه ضحاک تازی دارد که بسیاری از ما با داستان آن آشنا هستیم (نگاه کنید به: پرچم‌های ایران از آغاز تا کنون).

چنین می نماید که در طول تاریخ تلاش می‌کردند درفشی را بر اساس داستان‌ها برپا کنند و درفش را با ستاره (اختر کاویان) و گوهرها و… می آراستند.

ستاره مشهوری در میانه درفش کاویانی قرار داشته که ماندگاری عجیبی در تمدن ایرانی داشته است.

یکی از آشکارترین ترسیم‌هایی که از درفش کاویانی می‌بینیم و شباهت آشکاری به داستان‌های شاهنامه دارد، در سکه‌های حاکمان محلی پارس در دوران سلوکیان و اشکانیان (فرترکه‌ها) است.

از این روی احتمال می‌رود تا دوره ساسانیان شمایل کلی درفش کاویانی به همین شکل بوده است.

اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این درفش تحت تاثیر هنرهای تمدن های بسیار کهن‌تر در ایران است و به نظر می‌رسد پدیدآورندگان نخستین فرترکه‌ها نبودند. به طوری که در آثار شهر سوخته و شوش آثاری بسیار شبیه به این درفش به چشم می‌خورد. 

در ادامه به معرفی برخی از این آثار می پردازیم.

اختر کاویان در شهر سوخته

شاید کهن ترین آثار به دست آمده که در آن نشان‌هایی شبیه به نشان‌های درفش کاویانی دیده می‌شود، در شهر سوخته باشد. 

می‌دانیم تمدن شهر سوخته مربوط به هزاره‌های پیش از میلاد است و آثار شگفت آوری از آنجا یافت شده است.

یکی از نشان‌های باقی مانده نشان زیر است که شباهت آشکاری به درفش سکه‌های فرترکه‌ها و در نتیجه درفش کاویانی دارد:

اینکه هدف پدیدآورندگان این نشان چه بوده، بر ما پوشیده است ولی با توجه به آثار بعدی شاید بتوان گفت هدف آنها ترسیم یک ستاره بوده یا به عبارتی مهری مزین به ستاره را به وجود آوردند.

اختر کاویان در شوش

اما نشان‌های اینچنین در تمدن‌های هزاره‌های پیش از میلاد ایران، محدود به شهر سوخته نبوده است. در شوش هم بارها نشان‌هایی مانند آنچه در درفش کاویانی می‌بینیم، وجود دارد.

از جمله در چند سفالینه چنین نشانی دیده می‌شود:

در یک مهر استوانه‌ای نشانی دیده می‌شود که بسیار شبیه به درفش کاویانی است:

احتمال می رود طی تبادلاتی که در طول تاریخ وجود داشته است این نشان از شهر سوخته به شوش راه پیدا کرده باشد.

اختر کاویان در دوران هخامنشیان

معمولا تاثیر پذیری هخامنشیان از تمدن‌های بین النهرین مورد توجه پژوهشگران قرار می‌گیرد. اما تاثیر پذیری هخامنشیان از تمدن‌های پیشین فلات ایران از جمله شهر سوخته و جیرفت بسیار قابل توجه است.

البته شاید این تاثیر پذیری به واسطه تمدن‌های ماد و ایلام بوده است که هخامنشیان ارتباط تنگاتنگی با آنها داشتند.

ولی به هر حال ریشه بسیاری از نشان‌ها و هنرهایی که توسط هخامنشیان استفاده شد را باید در تمدن‌های هزاره‌های پیش از میلاد فلات ایران جستجو کرد‌.

نشان‌هایی شبیه به نشان‌هایی که اشاره شد (مربوط به شهر سوخته و شوش)، در آثار هنری هخامنشیان از جمله فرش پازیریک به دست آمده است.

همچنین در نقش برجسته‌های سربازان هخامنشی هم نشانی مانند اختر کاویان دیده می‌شود:

این آثار نشان می دهد این نشان در دوران هخامنشیان رواج فراوانی داشته است.

فرضیاتی وجود دارد که احتمالا در درفش‌های مربعی شکل دوران هخامنشیان چنین نشانی وجود داشته است (نگاه کنید به: درفش کاویانی، کهن ترین درفش ملی ایران).

اینکه در سکه فرترکه‌ها آثاری مانند کعبه زرتشت دیده می‌شود نشان می‌دهند آنها تحت تاثیر فرهنگ و تمدن هخامنشیان بودند و درفش کاویان را با توجه به داستان‌های ایرانی و با توجه به هنری که از هخامنشیان به ارث برده بودند ترسیم کردند.

گسترش اختر کاویانی در اقوام دیگر

شاهنشاهی بزرگ هخامنشی و حتی پیش از آن فرمانروایی مادها بر گستره ای بزرگ، باعث شد که اقوام گوناگون جهان با فرهنگ و هنر هم آشنا شوند.

جالب آنکه در سکه‌های ایونیه که از مناطق یونانی نشین بوده است نشانی شبیه به اختر کاویان دیده می‌شود.

این نشان در پادشاهی بسفور هم دیده می‌شود، که گویا توسط یونانیان به آن نواحی برده شده است.

تخمینی که درباره زمان ضرب این سکه‌ها زده می شود، سده ۶ تا ۴ پیش از میلاد است که می توان گفت همزمان با شاهنشاهی بزرگ هخامنشی است. بنابراین بعید نیست که ارتباطاتی که در زمان هخامنشیان به وجود آمده باعث گسترش این نشان به تمدن های دیگر شده است.

سخن پایانی

با توجه به آثار به جا مانده از تمدن‌های هزاره‌های پیش از میلاد ایران می‌توان گفت هنر آنها در شکل گیری درفش کاویانی نقش داشته است. به طوری که شمایل ستاره میانه درفش کاویانی ریشه در تمدن‌های شهر سوخته و شوش دارد.

احتمال می‌رود هخامنشیان به واسطه تمدن‌های ماد و ایلام از تمدن‌های هزاره‌های پیش از میلاد فلات ایران تاثیر پذیرفته بودند و باعث گسترش هنر و نشان‌ها در سطح جهان شدند. 

حتی فرضیاتی وجود دارد که درفش های مربع با نشان اختر کاویان در دوران هخامنشیان وجود داشته است.

پس از هخامنشیان در سکه فرترکه‌ها (حاکمان محلی پارس در دوران سلوکیان و اشکانیان) درفشی دیده می‌شود که شباهت آشکاری به داستان‌های شاهنامه دارد. آثاری مانند کعبه زرتشت در سکه‌های فرترکه‌ها آشکار می‌سازد آنها تحت تاثیر فرهنگ و تمدن هخامنشیان بودند. چنین می‌نماید تا دوره ساسانیان شمایل کلی درفش کاویانی شبیه به همان درفش سکه‌های فرترکه‌ها بوده است.

نشان اختر کاویان ریشه‌ای بسیار کهن در سرزمین ایران دارد و ماندگاری عجیبی در ایران داشته است.