تأثیرات ایرانیان باستان بر ترک ها

| نویسنده: مجید خالقیان | واپسین به روزرسانی: ۱۴ خرداد ۱۳۹۶ |

نمونه ای از خط سغدی باستانی

نویسنده: مجید خالقیان (دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ، دانشگاه تهران)

حوزه و فرهنگ و تمدن ایرانی که به «جهان ایرانی» هم مشهور است، تأثیرات قابل توجهی در فرهنگ بشر گذاشته است و از شرقی‌ترین نقاط جهان ایرانی تا غربی‌ترین نواحی آن در گسترش دستاوردهای فرهنگی ایرانی نقش داشته‌اند. با آنکه ایرانیان مورد تهاجم اقوام بیگانه قرار می‌گرفتند اما این بیگانگان بودند که تأثیرات بیشتری از ایرانیان می‌گرفتند.

در این نوشتار قصد داریم به بررسی بسیار کوتاه تأثیرات سغدیان بر ترک‌ها در دوران باستان بپردازیم. اما پیش از آنکه به بخش اصلی برسیم اندکی درباره سغدیان و ترک‌ها به صورت جداگانه سخن می‌گوییم تا بحث روشن‌تر شود.

درباره سغد

سُغد باستان یکی از مناطق ایرانی نشین آسیای مرکزی بوده و همواره فرهنگ ایرانی در آن منطقه از جایگاه قابل توجه برخوردار بوده است؛ از بخش‌های مهم این منطقه می‌توان به سمرقند و بخارا اشاره کرد که بعد از اسلام پایگاه مهمی برای فرهنگ ایرانی شد. زبان سغدی که از زبان‌های ایرانی شاخه شمال شرقی است، نقش مهمی در جهان باستان داشته و در فرارود به عنوان زبان میانگان (میانجی) مطرح بوده است (نک: زرشناس، ۱۳۸۳).

شاید ساده باشد که بگوییم، سغدیان ایرانی بودند و طبیعی است که فرهنگشان هم ایرانی بوده است، اما از یک طرف با توجه به تحولات تاریخی و فرهنگی سغد و ورود عناصر گوناگون فرهنگی و دینی و از طرف دیگر نفوذ سیاسی اقوام غیرایرانی و بیانگرد در ناحیه سغد، می‌توان گفت که موانع بزرگی برای حفظ و تداوم این فرهنگ وجود داشته است به طوری که  اشکانیان و ساسانیان کمتر توانستند نفوذ خود را در آن نواحی تثبیت کنند و بیشتر اقوام بیگانه در آن نواحی قدرت می‌گرفتند. با این حال جنبه‌های گوناگون فرهنگ ایرانی در سغد حفظ شد و تداوم یافت و حتی سغدیان تماس‌های تجاری و فرهنگی خود را با دیگر مناطق ایرانی‌نشین حفظ کردند و از دستاوردهای فرهنگی و هنری دیگر ایرانیان استفاده کردند. سغدیان حتی بر روی اقوام و ملل بیگانه تأثیرات قابل توجهی گذاشتند که در نوع خود منحصر به فرد است (ن.ک: خالقیان، ١۳۹۴).

تُرک‌ها چه کسانی بودند؟

مهم ترین منابع درباره روزگار نخستین شکل‌گیری هویت ترک‌ها، رویدادنامه‌های امپراتوران چین است و هویت ترک، نخستین بار در حوالی مغولستان و چین پدید آمد.

چنین می‌نماید که هویت ترک از آمیختگی چند گروه و قبیله به وجود آمد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به قبایل «آشینا» اشاره کرد. این قبایل طی اتفاقاتی به جنوب کوه‌های آلتای پناه بردند و در آنجا سکنی گزیدند (رضا، ١۳۷۴: صص ۲۹-۳۰). آلتای در شرق کوه‌های اورال و کنار سرزمین مغولستان گسترده است.

چینیان اتباع خانهای «آشینا» را «تو-کیو» (tu-kiu) می‌گفتند. با توجه به اینکه چینیان در زبان خود مخرج «ر» ندارند، این نام بعدها از سوی پلیو دانشمند فرانسوی به صورت تورکیوت (tur-kiut) خوانده شد که در واقع تلفظ درست‌تر واژه تو-کیو است که با مخرج «ر» همراه شده است (همان: ص ۳١).

ترک‌هایی که ریشه در نواحی آلتای داشتند خود را از نسل گرگ می‌دانستند. این ترک‌ها از نظر ویژگی‌های ظاهری معمولا چشمانی کشیده، بدن‌های کم مو و ویژگی‌هایی شبیه به کسانی که در ترکستان چین یا اویغورستان می‌بینیم داشته‌اند.

تأثیرات سغدیان بر ترک‌ها

نوشته‌های ترک‌ها به زبان ترکی و خط سغدی به جا مانده است و سغدیان در ترویج فرهنگ، هنر، خط و آیین‌های خود بین اقوام ترک نقش بنیادی ایفا کردند. در واقع این سغدیان بودند که به ترکان الفبا دادند (فرای، ۱۳۷۷: ص ۳۹۰).

نفوذ مقطعی ترک‌ها در سغد باستان به دوران ساسانیان برمی‌گردد. انوشیروان بوسیله اتحاد با خانات غربی ترک یا گوک‌ترک‌های غربی به جنگ هپتالیان رفت. او موفق شد هپتالیان را شکست دهد و به نظر می‌رسد سرزمین‌های آن طرف جیحون از جمله سغد تحت فرمان ترک‌ها در آمد. به زودی ساسانیان با ترک‌ها هم درگیر شدند و شاید منافع جاده ابریشم مد نظر آنها بوده است. به هر حال سغد تحت فرمان ترک‌ها در آمد (de la Vaissière, 2011؛ قریب، ۱۳۸۶: ۲۸).

زبان نوشتاری ترکان در قرن ششم میلادی زبان سغدی بوده و ترکان در ابتدای حکومت خود، که هنوز به خط دست نیافته بودند، از این زبان استفاده می‌کرده‌اند. از کتیبه بوگوت در مغولستان، که متعلق به اندک زمانی پس از ۵۸۱ م است، چنین بر می‌آید که سغدی زبان رسمی نخستین امپرتوری ترکان بوده است (تفضلی، ١٣٨۹: ص ۳۵۷). خط سغدی همچنین مورد توجه ترکان اویغوری هم قرار گرفت و بعد‌ها به اشتباه خط سغدی به اویغوری شناخته شد (ن.ک: قریب، ۱۳۸۶: ص ۲۹).

این تأثیر فقط در مورد خط و زبان نبوده است بلکه حتی دین ایرانی مانوی توسط سغدیان در برخی از اقوام ترکی نفوذ کرد به طوری که با همت سغدیان، آیین مانی تحت حمایت یک دولت رسمی یعنی اویغورها قرار گرفت.

گرچه آیین مانی از ادیان گوناگون تأثیر گرفته است اما اساسی‌ترین مفاهیم دین مانی بر مبنای اسطوره‌های ایرانی استوار است. آیین مانی چنان که خود مانی در کتاب شاهپورگان می‌گوید مبتنی بر دو اصل (دو بن) بود. این نظام دو بنی برای تبلیغ پیام خود از اصطلاحات زردشتی بهره می‌گرفت که زردشیان با آن مأنوس بودند (دریایی، ۱۳۹۲: ص ۶۳). به طور کلی آیین مانی سرشار از عناصر ایرانی است و اسطوره‌های ایرانی کلیدی‌ترین نقش را در آن ایفا می‌کنند. پیام مانی به انسان‌ها به ویژه بر «راستی» که وی به گسترش آن فرمان یافته بود تأکید می‌کرد. در پشت سر مفهوم راستی می‌توان نشانه‌ای از آموزه ایرانی اشه، اشمه، اسپنته یافت که تجسم راستی است (برای دانش بیشتر ن.ک: ویدن‌گرن، ۱۳۷۷: ص ۴۲۰).

شمار بزرگی از متن‌های مانوی که امروزه در دست هستند تاریخ شان به دوره فرمانروایی اویغور در نواحی تاریم می‌رسد (فولتس، ۱۳۸۵: صص ۱۰۱-۱۰۲).

از این رو، تعجبی ندارد که در زبان‌های گوناگون خانواده زبانی ترکی، عناصر ایرانی فراوانی دیده می‌شود چرا که تأثیر پذیری ترک‌ها از ایرانیان به دوران پیش از اسلام بر می‌گردد. حتی با قدرت گیری دوباره ترک‌ها در دوران پس از اسلام، باز هم تأثیرات فراوانی از ایرانیان پذیرفتند.