ردپای درفش کاویانی در دوران هخامنشیان

پیش‌گفتار

تاریخ‌نگاران درباره جایگاه قابل توجه درفش کاویانی در دوران اشکانیان و به ویژه ساسانیان نوشته‌اند (1). ولی آثار باستانی نشان می‌دهند که ریشه‌های درفش کاویانی را باید پیش از اشکانیان و ساسانیان جستجو کرد.

پس از هخامنشیان در سکه حاکمان محلی پارس (فرترکه‌ها) درفشی دیده می‌شود که شباهت آشکاری به داستان‌های شاهنامه درباره درفش کاویانی دارد. درفشی مربعی شکل که ستاره‌ای چهار پر در آن دیده می‌شود.

وقتی هم در آثار هخامنشیان جستجو کنیم، ردپای اختر کاویان و درفش مربع‌شکل را آشکارا می‌یابیم و به نظر می‌رسد فرترکه‌ها مانند موارد دیگر آن درفش مربع شکل را هم از هخامنشیان گرفته بودند.

نشان ستاره، از شهر سوخته تا هخامنشیان

معمولا تاثیر پذیری هخامنشیان از تمدن‌های بین النهرین مورد توجه پژوهشگران قرار می‌گیرد. اما تاثیر پذیری آنها از تمدن‌های پیشین فلات ایران از جمله شهر سوخته و جیرفت بسیار قابل توجه است. البته شاید این تاثیر پذیری به واسطه تمدن‌های ماد و ایلام بوده است که هخامنشیان ارتباط تنگاتنگی با آنها داشتند.

شاید کهن ترین اثر به دست آمده که در آن نشان‌هایی شبیه به ستاره درفش کاویانی دیده می‌شود، در شهر سوخته باشد. 

اینکه هدف پدیدآورندگان این نشان چه بوده، بر ما پوشیده است ولی با توجه به آثار بعدی شاید بتوان گفت هدف آنها ترسیم یک ستاره بوده یا به عبارتی مهری مزین به ستاره را به وجود آوردند:

در شوش هم نشان‌هایی مانند آنچه در درفش کاویانی می‌بینیم، وجود دارد. برای نمونه در یک مهر استوانه‌ای نشانی دیده می‌شود که بسیار شبیه به درفش کاویانی است:

برای دانش بیشتر نگاه کنید به:

ریشه‌های درفش کاویانی در شهر سوخته و شوش

نشان‌هایی شبیه به نشان‌هایی که اشاره شد، در آثار هنری هخامنشیان از جمله فرش پازیریک به دست آمده است. همچنین در نقش برجسته‌های سربازان هخامنشی هم نشانی مانند آنچه با عنوان اختر کاویان می‌شناسیم، دیده می‌شود.

درفش مربع شکل هخامنشیان

سنگ نگاره بارعام هخامنشیان در خزانه تخت جمشید دارای سنگ کنده‌ای مربع شکلی است که مانند برخی دیگر نقوش تخت جمشید، رنگ و لعاب داشته ولی امروزه خالی از هر گونه طرح رنگی است و بالای سرنیزه یکی از سربازان قرار دارد که احتمال دارد درفش باشد (ن.ک: بختورتاش، 1387: صص 99-98) (2).

حتی در آثار ملل دیگر هم درفش مربع شکل هخامنشیان آمده است.

در نگاره یکی از گلدان‌های یونانی دوریس (460-500 پیش از میلاد، همزمان با دوره هخامنشی) در موزه لوور نیز ما سرباز ایرانی را می‌بینیم که با وجود بر زمین افتادن درفش خود را استوار نگاه داشته است.

صفحه بیرق به شکل مستطیلی است که به وسیله دو وتر که از دو زاویه مقابل ترسیم شده به چهار سه گوشه مساوی تقسیم شده است و با توجه به سیاه و سفید بودن طرح جام درفش دو مثلث سفید و دو مثلث سیاه دارد (همان: ص 82؛ کریستن‌سن، مان، 1387: صص 56 و 102-97) (2).

در اثری مشهور به موزاییک نبرد ایسوس در شهر باستانی پمپئی که صحنه نبرد اسکندر با داریوش سوم را نشان می‌دهد. در پشت سر داریوش، درفشی است که شوربختانه نگاره آن آسیب دیده و تنها اثری از حاشیه سرخ رنگ و قسمتی از رنگ ارغوانی درون آن دیده می‌شود که دو زایده زرد رنگ یکی در گوشه و دیگری قسمتی از دایره‌ای در میان بالای آن مشهود است (Shahbazi, 1996: V. VII, pp. 312-314) (2).

پس از هخامنشیان: تاثیر پذیری حاکمان محلی پارس از هخامنشیان

دودمان شاهزادگان پارسیِ فرَترَکَه که یک فرمانروایی محلی را از نیمه اول سده سوم پیش از میلاد در پارس داشتند، خود را از سلوکیان و سپس از پارتیان مستقل و گاهی نیمه مستقل کردند و به نام خود سکه نقره ضرب کردند. نام‌ها و نگاره‌هایی که بر این سکه‌ها نقش شده، ارتباط نزدیک با هخامنشیان، بقا و تداوم فرهنگ و آیین باستانی را در میان آنان نشان می‌دهد (ویسهوفر، 1390، صص 145-146).

این فرمانروایان محلی پارس در دوره‌ای علیه یونانیان قیام کردند و حتی سکه‌ای از یکی از آنها باقی مانده که با لباسی پارسی هخامنشی مشغول تنبیه یک یونانی است که به نظر می‌رسد پس از پیروزی بر یونانیان ضرب شده است.

در نگاره‌های نخستین سکه‌های دودمان فرترکه‌ما به نگاره درفشی در کنار یک بنای مذهبی بر می‌خوریم که شاه در حال نیایش است. درفشی دیده می‌شود که در میان آن ستاره‌ای چهار پر  قرار دارد و در میان هر چهار پره یک دایره کوچک نقش بسته است. درفش دارای شرابه‌هایی است و در برخی موارد شاهینی بر روی درفش قرار دارد (کریستن سن، 1387، صص 58-57).

با توجه به نشانه‌هایی که در متون درباره درفش کاویانی آمده - به‌ویژه اختر کاویان - این درفشِ دیده‌شده بر روی این سکه، که به فرمانروایانی نسبت داده می‌شود و آخرین آن‌ها نخستین شاهنشاه ساسانی است، می‌تواند همان درفش کاویانی باشد (مان، 1387: صص 102-97؛ بختورتاش، 1387: ص 122؛ Shahbazi, 1996: V. VII, pp. 312-314) (2).

همانطور که می‌بینیم آثاری مانند کعبه زرتشت و فروهر هخامنشی (اهورامزدا)، لباس هخامنشی هم در سکه‌های فرترکه‌ها دیده می‌شود. با توجه به وجود درفش مربع‌شکل هخامنشیان، می‌توان گفت این درفش همانند کعبه زرتشت و فروهر تحت تاثیر هخامنشیان بوده است.

حتی این احتمال وجود دارد که درفشی از دوران هخامنشیان به دست حاکمان محلی پارس رسیده بود و برای آنها افتخاری بزرگ بود که محافظ درفش باستانی هخامنشیان بودند. برای همین تاکید ویژه‌ای به این درفش در سکه‌های خود داشتند.