یادگار بزرگمهر: بررسی تاریخی، ادبی و اندیشگی

نگرشی به یادگار بزرگمهر

ادبیات پهلوی به عنوان بخش مهمی از میراث مکتوب ایران باستان، دربردارنده‌ی آثاری است که هم ارزش دینی و آیینی دارند و هم نمایانگر اندیشه‌های فلسفی، اخلاقی و سیاسی نیاکان ما هستند.

یکی از متون مهم این دوره، اثری است با نام یادگار بزرگمهر که بازتابی از اندیشه‌های حکمت‌آمیز، اخلاقی و سیاسی وزیر خردمند ساسانی، بزرگمهر بختگان به شمار می‌آید. این متن از یک سو اثری ادبی است و از سوی دیگر دربردارنده‌ی نوعی «آینه‌ی شاهان» است که هدف آن آموزش پادشاه و جامعه به سوی عدل، خرد و داد است.

اهمیت این اثر در آن است که افزون بر ارزش ادبی و تاریخی، در تداوم سنت گفتارهای حکیمانه‌ی ایرانیان جای دارد و پلی میان اندیشه‌های ایران پیش از اسلام و سنت حکمت ایرانی-اسلامی به شمار می‌رود. در این مقاله به معرفی اثر، ساختار، محتوای آن، جایگاه بزرگمهر، تأثیر اندیشه‌های او بر سنت پس از خود و جایگاه این اثر در میراث مکتوب ایران پرداخته خواهد شد.

بزرگمهر بختگان: وزیر خردمند ساسانی

پیش از پرداختن به متن یادگار بزرگمهر، شناخت شخصیت تاریخی و اسطوره‌ای بزرگمهر بختگان ضروری است. منابع تاریخی مانند تاریخ طبری، شاهنامه فردوسی و متون پهلوی او را وزیر و مشاور خردمند شاه ساسانی (اغلب خسرو انوشیروان) معرفی کرده‌اند.

بزرگمهر در سنت ایرانی نماد خرد، تدبیر و عدالت‌خواهی است. او را مظهر حکمت عملی می‌دانند و بسیاری از سخنان حکیمانه در ادب فارسی به او منسوب شده است. فردوسی در شاهنامه او را وزیری دادگر و خردمند می‌خواند که همواره در پی نصیحت نیکو و یاری به پادشاه است. در متون پهلوی نیز شخصیت او برجسته است، به‌ویژه در متنی که نام او را بر خود دارد: یادگار بزرگمهر.

معرفی یادگار بزرگمهر

یادگار بزرگمهر متنی پهلوی است که احتمالاً در دوره‌ی ساسانی یا اندکی پس از آن نوشته شده است. این اثر به صورت مجموعه‌ای از پرسش و پاسخ تدوین شده است. بدین صورت که شاه از بزرگمهر پرسش‌هایی در حوزه‌ی اخلاق، سیاست، دین، فلسفه و زندگی روزمره می‌پرسد و بزرگمهر با خرد و حکمت پاسخ می‌دهد.

این شیوه‌ی پرسش و پاسخ (پرسش‌و‌پاسخ‌نامه) از ویژگی‌های ادبیات پهلوی است و در دیگر متون مانند مینوگ خرد و شکند گمانیک ویچار نیز دیده می‌شود. هدف اصلی این نوع آثار، آموزش غیرمستقیم و انتقال مفاهیم اخلاقی و فلسفی از راه دیالوگ است.

ساختار و محتوای اثر

متن یادگار بزرگمهر از چند بخش عمده تشکیل شده است:

پرسش‌های فلسفی و جهان‌بینی

بخش‌هایی از این متن به پرسش‌های کلی درباره‌ی جهان، خیر و شر، نیکی و بدی و سرنوشت انسان می‌پردازد. این پرسش‌ها بازتابی از اندیشه‌های دینی و فلسفی ایران باستان هستند و در پیوند با آموزه‌های زرتشتی قرار دارند.

اخلاق فردی

بزرگمهر در پاسخ به پرسش‌های شاه، بارها بر ارزش‌هایی چون راستی، فروتنی، پرهیز از آز و خشم، و ستایش خرد تأکید می‌کند. این آموزه‌ها نشان می‌دهد که نویسنده متن قصد داشته است راهنمایی اخلاقی برای جامعه و شاه فراهم آورد.

سیاست و کشورداری

یکی از مهم‌ترین بخش‌های اثر به پندهای سیاسی اختصاص دارد. در این‌جا بزرگمهر به شاه می‌آموزد که پادشاهی بدون دادگری پایدار نمی‌ماند و شاه باید بیش از همه به آسایش مردم بیندیشد. او همواره تأکید می‌کند که داد (عدالت) پایه‌ی فرمانروایی است.

دین و آیین

در بخشی از پرسش‌ها، مسائل دینی و آیینی مطرح می‌شود. بزرگمهر ضمن تأکید بر دین زرتشتی، آموزه‌هایی درباره‌ی کردار نیک، گفتار نیک و پندار نیک بیان می‌کند.

گزیده‌هایی از متن با ترجمه

۱. در ستایش خرد

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: kē dānāg-tar andar zamīg?

burzōgmīhr gōwēd: kē andar ōy hu-framānag ī dād ud hušīh.

ترجمه:

پرسش شاه: چه کسی داناترین در جهان است؟

بزرگمهر گفت: آن‌که فرمان او بر پایه‌ی داد و خرد باشد.

۲. در شایستگی پادشاه

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: šāh rā kayān šāyad?

burzōgmīhr gōwēd: ān ī andar zamīg andarōg nē būd, ud dād ud rām ud šādī andar zamīg bezānēd.

ترجمه:

پرسش شاه: چه کسی شایسته‌ی پادشاهی است؟

بزرگمهر گفت: آن‌که در زمین ستم نکند و داد و آرامش و شادی در جهان بگستراند.

۳. در پایداری کشور

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: kay ī šahr abēd būd?

burzōgmīhr gōwēd: ān ī andar-šahr hu-dādār ud hu-framān ud hu-spurr.

ترجمه:

پرسش شاه: کشور به چه چیزی پایدار می‌ماند؟

بزرگمهر گفت: به فرمانروای دادگر، فرمان‌های نیک و سپاهی درستکار.

۴. درباره‌ی خرد و بی‌خردی

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: kay ī mardōm rōšn ud frōzān būd?

burzōgmīhr gōwēd: ān ī andar-ōy huš ud andarōg nē būd.

ترجمه:

پرسش شاه: چه زمانی انسان روشن و فروزان است؟

بزرگمهر گفت: آن‌گاه که در او خرد باشد و ستم نباشد.

۵. در ویژگی‌های وزیر

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: andar-ōn wizīrag kē šāyad?

burzōgmīhr gōwēd: ān ī xwad dānāg ud šāh rā rāst-gō ud frāz-āgāh būd.

ترجمه:

پرسش شاه: وزیر چگونه باید باشد؟

بزرگمهر گفت: آن‌که خود دانا باشد، راستگو با شاه، و آینده‌نگر.

۶. در ریشه‌ی نادانی

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: kē andarg zamīg nē-ānōš?

burzōgmīhr gōwēd: ān ī andar-ōy frāz-āgāhī nē būd.

ترجمه:

پرسش شاه: چه کسی در جهان پایدار نمی‌ماند؟

بزرگمهر گفت: آن‌که آگاهی و دوراندیشی در او نباشد.

۷. در کار دین

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: kē andar dēn frōmand-tar?

burzōgmīhr gōwēd: ān ī andar-ōy hu-gōwīšn ud hu-kirdār.

ترجمه:

پرسش شاه: چه کسی در دین برتر است؟

بزرگمهر گفت: آن‌که گفتار نیک و کردار نیک در اوست.

۸. در ارزش دوست

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: kē andar mardōm az gumānīg frāz-tar?

burzōgmīhr gōwēd: ān ī rāst-dōst ud hu-rāy ud ham-dādār būd.

ترجمه:

پرسش شاه: کدام انسان از دیگران برتر است؟

بزرگمهر گفت: آن‌که دوستی راستین دارد، خردمند است و با مردم دادگرانه رفتار می‌کند.

۹. در پرهیز از آز و خشم

متن پهلوی (آوانویسی):

pursišn ī xwadāy: kē mardōm rā andarōgānīh ī wuzurg?

burzōgmīhr gōwēd: az āz ud xēšm.

ترجمه:

پرسش شاه: بزرگ‌ترین تباهی برای انسان چیست؟

بزرگمهر گفت: آز و خشم.

همان‌طور که می‌بینید، متن «یادگار بزرگمهر» یکسره سرشار از پندهای کوتاه و حکمت‌آمیز است. بیشتر پرسش‌ها در حوزه‌ی اخلاق (داد، خرد، آز، خشم)، سیاست (پایداری کشور، شایستگی پادشاه و وزیر) و دین (گفتار نیک، کردار نیک) می‌چرخند. سبک متن بسیار موجز و مثل‌گونه است، و همین باعث شده این اندیشه‌ها بعدها به ادبیات فارسی (شاهنامه، قابوس‌نامه، گلستان سعدی) منتقل شود

جنبه‌های ادبی یادگار بزرگمهر

متن یادگار بزرگمهر از نظر ادبی نیز قابل توجه است.

1. شیوه‌ی گفت‌وگو: ساختار پرسش و پاسخ نوعی تنوع ایجاد می‌کند و خواننده را درگیر می‌سازد.

2. ایجاز: پاسخ‌های بزرگمهر کوتاه، پرمعنا و ضرب‌المثل‌گونه‌اند. این ویژگی سبب شده است که بسیاری از گفته‌های او بعدها وارد ادب فارسی شود.

3. زبان حکمت‌آمیز: متن آمیخته به استعاره و بیان نمادین است که در انتقال اندیشه‌های اخلاقی اثرگذارتر می‌سازد.

جایگاه یادگار بزرگمهر در سنت حکمت ایرانی

این اثر تنها یک نوشته‌ی اخلاقی ساده نیست، بلکه در تداوم سنت حکمت ایرانی قرار دارد. اگرچه متنی پهلوی است، اما بسیاری از مفاهیم آن بعدها در آثار فارسی انعکاس یافته است. برای نمونه:

در قابوس‌نامه عنصرالمعالی، رد پای اندرزهای بزرگمهر دیده می‌شود.

در گلستان سعدی، بسیاری از حکایات حکیمانه ریشه در سنت‌های مشابه دارند.

در آثار فلسفی اسلامی، به‌ویژه نزد حکمای مشائی و اشراقی، ارزش خرد و داد همچنان تکرار می‌شود.

تأثیر یادگار بزرگمهر بر ادب پارسی

چهره‌ی بزرگمهر در ادب پارسی بسیار پررنگ است. از فردوسی گرفته تا نظامی و سعدی و حتی شاعران متأخر، همگی او را نماد خرد دانسته‌اند. یادگار بزرگمهر به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم سرچشمه‌ی بسیاری از این اندیشه‌ها بوده است.

در شاهنامه، بزرگمهر مشاور انوشیروان است که با خردمندی خود از جنگ‌ها و فتنه‌ها می‌کاهد. در گلستان سعدی، اندرزهای حکیمانه‌ی بسیاری یادآور سنت بزرگمهر است. این همه نشان می‌دهد که متون پهلوی تنها در چهارچوب آیین زرتشتی نماندند بلکه به درون ادب اسلامی نیز راه یافتند.

ارزش تاریخی اثر

یادگار بزرگمهر افزون بر ارزش ادبی، یک سند تاریخی نیز هست. زیرا:

نشان می‌دهد در دوره‌ی ساسانی چه پرسش‌هایی در حوزه‌ی سیاست و اخلاق مطرح بوده است.

تصویر دقیقی از جایگاه وزیر و مشاور در کنار شاه ارائه می‌دهد.

پیوند میان اندیشه‌ی دینی و سیاسی را روشن می‌سازد.

تحلیل فلسفی و اخلاقی

اگر به محتوای اثر از دید فلسفی نگاه کنیم، می‌توان چند اصل بنیادین در اندیشه‌ی بزرگمهر دید:

1. خرد به عنوان معیار برتر: همه‌چیز در نهایت به خرد بازمی‌گردد.

2. داد به عنوان بنیاد پادشاهی: بدون عدالت، هیچ نظام سیاسی پایدار نمی‌ماند.

3. اخلاق فردی در پیوند با سیاست: برای آن‌که جامعه‌ای آباد باشد، باید هم شاه و هم مردم اخلاق نیکو پیشه کنند.

این اصول، اندیشه‌ای را بازتاب می‌دهند که بعدها در حکمت اشراقی و فلسفه‌ی سیاسی اسلامی نیز دیده می‌شود.

نسخه‌های موجود و پژوهش‌های نوین

یادگار بزرگمهر در متون پهلوی محفوظ مانده و توسط ایران‌شناسانی چون مری بویس، ژاله آموزگار و احمد تفضلی بررسی و ترجمه شده است. ترجمه‌ی فارسی این متن در کتاب‌های مختلف موجود است.

یادگار بزرگمهر نه تنها یک متن پهلوی ساده، بلکه آیینه‌ای از حکمت و خرد ایرانی است. این متن هم در حوزه‌ی اخلاق فردی و اجتماعی، هم در سیاست و کشورداری و هم در فلسفه و دین جایگاه مهمی دارد.

در حقیقت، با مطالعه‌ی این اثر درمی‌یابیم که اندیشه‌ی ایرانیان باستان بر سه ستون استوار بوده است: خرد، داد و اخلاق. بازخوانی این اثر در جهان امروز نیز می‌تواند ما را به ارزش‌هایی چون عدالت، خردورزی و پرهیز از خودکامگی بازگرداند.