نخستین بار چه کسانی تُرک یا تورک خوانده شدند؟!

سال‌هاست که گروه‌های پانترک به دنبال هویت سازی درباره ریشه اقوام ترک هستند. اقوام ترک مانند هر قوم دیگر در طول تاریخ، فراز و نشیب‌هایی داشته‌اند ولی گاهی پانترک‌ها قصد دارند تمدن‌های باستانی مانند سومر را به ترک‌ها ربط دهند. شوربختانه در ایران گاهی پانترک‌ها به نهادهای رسمی هم راه می‌یابند و حتی رسانه‌های رسمی اندیشه‌های آنها را رواج می‌دهند.

از این روی باید به پژوهش‌های مستند درباره تاریخ ترک‌ها توجه داشت تا شناخت بهتری از آنها به دست بیاید. بر اساس پژوهش‌های مستند نخستین اقوامی که نام ترک داشتند در آذربایجان، اران یا کشور ترکیه کنونی نبودند. بلکه هویت تُرک یا تورک، نخستین بار در حوالی مغولستان و چین پدید آمد.

البته تردیدی نیست که زبان کنونی اکثر مردم اران و آذربایجان و کشور ترکیه در خانواده زبانی ترکی قرار می‌گیرد. ولی خانواده زبانی ترکی بسیار وسیع است که مناطق مختلفی از آسیای مرکزی و قفقاز و… در این خانواده زبانی قرار می‌گیرند. خانواده زبانی هندواروپایی هم بسیار وسیع است به طوری که زبان‌هایی مانند هندی، پارسی، انگلیسی و… هم در این خانواده زبانی جای دارند.

در هر حال زبان‌هایی مانند ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی تفاوت فراوان با زبان‌های ازبکی، قزاقی و… دارند. می‌توان گفت زبان‌های ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی با زبان‌های بومی آمیختگی فراوان داشته‌اند.

هویت تورک چگونه پدید آمد؟

از آنجایی که تُرک‌ها از اقوام کوچ رو بودند، بحث و بررسی تاریخ آنها کمی دشوار است اما در جستجوی اینکه نخستین بار چه کسانی تورک خوانده شدند و چگونه هویت آنها تداوم پیدا کرد باید به منابع چینی توجه داشته باشیم. در واقع مهم ترین منابع درباره روزگار نخستین شکل‌گیری هویت تورک‌ها، رویدادنامه‌های امپراتوران چین است و هویت تورک، نخستین بار در حوالی مغولستان و چین پدید آمد.

چنین می‌نماید که هویت تورک از آمیختگی چند گروه و قبیله به وجود آمد که از مهم ترین آنها می‌توان به قبایل «آشینا» اشاره کرد. درباره آشینا فرضیه‌های گوناگونی مطرح شده است اما به نظر می‌رسد ۵۰۰ خانواده متحد بودند.

این قبیله‌ها در غرب ایالت «شانسی» چین می‌زیستند و در پیکارهای چینیان با هون‌ها در سده چهارم میلادی شرکت داشتند و بعد به تبعیت هون‌ها درآمدند. ولی طی اتفاقاتی که به شکست هون‌ها انجامید، به جنوب کوه‌های آلتای پناه بردند و در آنجا سکنی گزیدند (رضا، ١۳۷۴: ص ۲۹-۳۰). آلتای در شرق کوه‌های اورال و کنار سرزمین مغولستان گسترده است.

چینیان اتباع خانهای «آشینا» را «تو-کیو» (tu-kiu) می‌گفتند. با توجه به اینکه چینیان در زبان خود مخرج «ر» ندارند، این نام بعدها از سوی پلیو دانشمند فرانسوی به صورت تورکیوت (tur-kiut) خوانده شد که در واقع تلفظ درست‌تر واژه تو-کیو است که با مخرج «ر» همراه شده است (همان: ۳١).

تورک‌هایی که ریشه در نواحی آلتای داشتند خود را از نسل گرگ می‌دانستند. در افسانه‌های تورک‌ها، مردمانی از آمیختگی انسان و گرگ بوجود آمده اند و حتی برخی واژه آشینا را مرتبط با گرگ دانسته‌اند.

در زبان مغولی گرگ را «شینو» (shino) می‌نامدند. پیشوند (آ) که پیش از «شینو» آمده است، در زبان چینی نشانه احترام است. بدین روال واژه آشینو و یا آشینا به معنای گرگ محترم و نجیب است (رضا، ١۳۷۴: ص ۳١). بعدها گرگ در میان ترک‌ها از جایگاه والایی برخوردار شد و حتی خودشان را از نسل گرگ می‌دانستند.

با توجه به دو افسانه مشهور تورک‌ها و نیز پژوهش‌های دانشمندان به نظر می‌رسد، فراریانی که منشاء آنان از قبیله هون‌ها بود و آمیختن آنها با گروه‌هایی از قبایل آشینا رفته رفته هویت تورک یا تورکیوت را بوجود آورد.

ویژگی ظاهری تورک‌ها چگونه بود؟

در دوره‌های باستانی تورک‌ها از نظر ویژگی‌های ظاهری معمولا چشمانی کشیده، بدن‌های کم مو و ویژگی‌هایی شبیه به کسانی که در ترکستان چین می‌بینیم داشته‌اند.

این مردمان بعدها و در همان عهد باستان توانستند فتوحات نسبتا زیادی را انجام دهند و خود را در سطح جهانی معرفی کنند. آنها اتحادی تشکیل دادند که از آن با نام‌هایی مانند خاقانات تورک و یا خانات گوک‌تورک یاد می‌شود.

یکی از شخصیت‌های مهم تاریخ آنان شخصی به نام بومین خان بوده و نامش در سنگ نبشته اورخون به صورت «بومین خاقان» (Bumin Kagan) آمده است. بومین خان توانست پیروزی‌های بزرگی را بدست آورد و تورک‌ها را از زیر فرمان ژوژان‌ها یا ژوآن‌ژوآن‌ها (۱) خارج سازد.

فرزندان و خویشان بومین خان پیروزی‌های دیگری را به دست آوردند و پس از مدتی بسیاری از مناطق را تحت تسلط خود داشتند. گوک‌تورک‌ها با ساسانیان هم ارتباط پیدا کردند و مدتی با آنها در صلح بودند و مدتی در جنگ (ن.ک: de la Vaissière, 2011؛ قریب، ۱۳۸۶: ص ۲۸).

مراودات تورک‌ها با سغدیان، تأثیر قابل توجهی بر آنها گذاشت زیرا سغدیان به تورک‌ها الفبا دادند و در مهاجرت‌ها آنان را هدایت می‌کردند (فرای، ۱۳۷۷: ص ۳۹۰).

گسترش هویت و زبان ترک‌ها

نام تورک یا ترک در پهنه آسیا انتشاری بس گسترده یافت. عرب‌ها همه جنگاوران کوچ نشین ساکن شمال سرزمین سغد را ترک می‌نامیدند. از این رو بسیاری از اقوام ساکن آسیای مرکزی، به خطا به ویژه در دوران بعد از اسلام ترک نامیده شدند (رضا، ١۳۷۴: ص ۲۹) در صورتی که از نظر قومی هیچ پیوندی با تورک‌ها نداشتند.

آشکار است که پیش از فراگیری زبان ترکی آذربایجانی، زبان آذری کهن در آذربایجان فراگیر بوده است. تاریخ پژوهان، جغرافی‌دانان و نویسنده‌های زیادی درباره رواج زبان آذری کهن در آذربایجان پیش از فراگیری زبان ترکی سخن گفته‌اند (اسناد و منابع: اسنادی آشکار از زبان آذری کهن پیش از فراگیری زبان ترکی). 

رساله روحی انارجانی آشکارا نشان می‌دهد تا دوران صفویان، زبان آذری کهن در آذربایجان رواج داشته است. البته در روزگار صفویان زمینه برای چیرگی بیشتر زبان ترکی بر آذری فراهم آمد. هنگامی که شاه اسماعیل به سلطنت رسید، قبایلی از ترکان در خدمت او بودند و زمام کارها را در دست داشتند (نگاه کنید به: چگونگی فراموش شدن زبان باستانی آذربایجان).