سوگواری در ایران باستان

تصویر ۱: بازسازی سوگ سیاوش در دیوارنگاری سغدی (رایس، ۱۳۶۹: ص ۳۵۸)

نویسنده: مجید خالقیان (دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ، دانشگاه تهران)

با آنکه در برخی از متون مربوط به ایران باستان گریه بر مردگان نهی شده است، اما آثاری از ایران باستان و نواحی گوناگون جهان ایرانی به دست آمده که نشان می‌دهد سوگواری برای درگذشتگان رواج داشته است. همانطور که به نظر می‌رسد در زمان هخامنشیان مراسم‌های سوگواری برگزار می‌شده است.

یکی از سوگواری‌های آشکار و مهم دوران هخامنشیان، سوگواری کوروش بزرگ برای همسرش است. این موضوع در یک سند معتبر و مهم یعنی رویدادنامه نبونئید آمده است:

در ماه [ارخسمنو، رو ..ام همـ]سر شاه در می‌گذرد. از روز بیست و هفتم ماه ارخسمنو تا روز سوم ماه نیسان، سوگواری (رسمی) در اکد برپا می شود. همه مردم با سرهای ژولیده (بیرن می آمدند) (رویداد نامه نبونئد، ستون ۳، بند ۲۳ ترجمه ارفعی، ١۳۸۹: ص ١۵).

این سوگواری در جهان باستان بسیار مشهور بوده است چرا که هرودوت مورخ یونانی هم به آن اشاره کرده است:

«[همسر کوروش] پیش از کوروش درگذشته و کوروش آیین سوگواری بزرگی برایش برپا کرده و در سراسر شاهنشاهی سوگ همگانی اعلام کرده بود» (تاریخ هرودوت، کتاب ۲، بند ۱).

این منابع به وضوح نشان می‌دهند که سوگواری برای درگذشتگان در دوران کوروش بزرگ رواج داشته است اما اسناد و مدارک مهم تر دیگری هم از جهان ایرانی دوران باستان آن هم برای چندین قرن پس از کوروش بزرگ به دست آمده است که باز هم سوگواری برای درگذشتگان را آشکار می‌سازند.

از جمله می‌توان به دیوارنگاری‌های سغد باستان اشاره کرد که سوگواری به طور آشکار ترسیم شده است. از دستاوردهای مهم هنری سغد می‌توان به دیوارنگاری‌ها و نقاشی‌ها اشاره کرد که همواره توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است. نقاشی‌های سغدی علاوه بر اینکه از نظر هنری اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند، حرف‌های زیادی درباره فرهنگ مردمان سغد برای گفتن دارند. این نقاشی‌ها دارای محتوای بسیار مهمی هستند که ما را به قلب زندگانی مردم آن دوران می‌برند.

از صحنه‌های مشهور این دیوارنگاری‌ها که یادآور ادبیات حماسی و داستان‌های اسطوره‌ای ایران می­‌باشد، صحنه  سوگواری است که بر اساس فرضیه‌هایی بیانگر سوگ سیاوش می‌باشد. دیاکونوف پیشنهاد کرد که این نقاشی را بر اساس داستان سیاوش، قهرمان حماسی شاهنامه تفسیر کنیم و بلنیستکی هم فرضیه او را تأیید کرد (بلنیتسکی، ۱۳۹۰: ص ۱۵۹). اما به هر حال بهتر است این نقاشی را مرتبط با یک آیین سوگواری بدانیم. به عبارتی این نقاشی یک آیین را نشان می­دهد که احتمالاً در جاهای مختلف جهان ایرانی هم این نوع سوگواری برگزار می‌شده و با نام سوگ سیاوش جا افتاده است. تصاویری مانند چنین تشریفاتی برای سوگواری در خوارزم هم ترسیم شده است (Azarpay, 1981: p 130).

تصویر ۲: صحنه سوگواری، یافت شده از پنجکنت، دیوار جنوبی سالن اصلی پرستشگاه ۲ (Azarpay, 1981: p 127)

ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه هم مواردی نوشته است که یادآور سنت مورد بحث می‌باشد. بیرونی در این باره نوشته است: «[اهل سغد] برای مردگان طعام و شراب می‌برند…» (بیرونی، ۱۳۸۶: صص ۳۶۳-۳۶۴). آنطور که بیرونی نوشته است، سغدیان در این روز بر مردگان گریه می‌کردند و نوحه می‌خواندند (همان).

این تصاویر و این نوشته‌ها کاملا یادآور آنچیزی است که در رویدادنامه نبونئید درباره سوگواری همسر کوروش بزرگ در دوران هخامنشی آمده است.

در شاهنامه فردوسی هم پس از مرگ پهلوانان، شاهزادگان یا شاهان سوگواری انجام می‌شود و یا داستان‌های غمبار نقل می‌شود؛ از جمله داستان اندوه بار سیاوش که بسیار مشهور است.

سنت هایی مانند سووشون و سوگواری‌های بزرگ بازمانده‌هایی از سنت‌های سوگواری ایرانی باستان هستند.