شاهنشاهی کورش و جانشینان وی

نویسنده: علیرضا طایران (دانش آموخته تاریخ، دانشگاه تهران)

ما ایرانیان کورش بزرگ را نه فقط شخصیتی سیاست‌مدار و بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی بلکه او را اسوه اخلاق نیز می‌دانیم که به عقاید و آداب و رسوم سایر اقوام احترام می‌گذاشت و این موضوع از شیوه حکمرانی کورش برمی‌آید.

از نظر دکتر سید جواد طباطبایی بررسی سیاست کورش و جانشینان وی ارتباط ناگسستنی با اندیشه ایرانشهری دارد. می‌دانیم که کورش و بعدها جانشینان وی سیاست تساهل و تسامح را با اقوام گوناگون از جمله بابلی‌ها، مصری‌ها و … به عمل آوردند. محتوای استوانه کورش نمونه بارز این نوع سیاست می‌باشد. بدون تردید اهداف آنان از چنین تدابیری در راستای بسط قدرت بوده است، اما مسئله حائز اهمیت این می‌باشد که نباید این نوع قدرت مطلق را با نظامی که نویسندگانی مانند کارل ویتفوگل «اسبتداد شرقی» خوانده‌اند، اشتباه کرد.

هگل در «درس‌های فلسفه تاریخ» از واژه Reich برای حکومت ایران در دوره هخامنشی استفاده می‌کند که این واژه به معنای «شاهنشاهی» است. هگل شاهنشاهی ایران را بر خلاف حکومت‌های هند و چین، «کثرت در عین وحدت و وحدت در عین کثرت» می‌داند که نخستین بار در جهان باستان در فلسفه زرتشت بیان شد و مبنای نظری تدوین مفهوم شاهنشاهی را فراهم آورد. یعنی شاهنشاهی‌ای که در عین آنکه اقوام گوناگون را تحت یک شاهنشاهی درآورده، در عین حال دارای وحدت و متصل به یکدیگر است.

شیوه فرمانروایی ایرانیان این است که شاهنشاهی، دولت نیست بلکه «دولتِ» دولت‌ها است و این صورت از «دولت» با خودکامگی وحدت بدون کثرت دولت‌ها سازگار نیست، همچنان که شاهنشاه، شاه شاهان و شاه اقوام متنوع با آداب، رسوم، زبان‌ها و دیانت‌های گوناگون است و بدون کثرت «دولت‌ها» و تنوع اقوام دولت و شاهنشاهی نمی‌تواند وجود داشته باشد. در واقع اگر هم قدرت مرکزی که پادشاه نماینده و تجسم آن بود به سرکوبی شورشیان می‌پرداخت، اما این سرکوبی به نفع برتری قومی بر اقوام دیگر نبود، بلکه برای حفظ تعادل میان اقوام بود. از دیدگاه دکتر طباطبایی اندیشه ایرانشهری از دوره پیشا اسلام به دوره پسا اسلام گذار پیدا کرد اما مبنای بازپرداخت آن بیشتر از آن که اندیشه خالص ایرانی باشد، واقعیت‌های سلطنت مطلقه بود که بدنبال تثبیت وحدت و حذف کثرت‌ها بود. اما آنچه بسیار اهمیت دارد این است که اندیشه ایرانشهری پس از اسلام در ادبیات و سیاست‌نامه‌های ایرانی نمود پیدا می کند و تداوم می‌یابد…