بغداد پایتخت کشور عراق نامی ایرانی دارد

مقدمه

بغداد پایتخت کشور عراق امروزی سابقه تاریخی بسیار کهنی دارد ، بسیاری از ما ایرانی ها تصور میکنیم شهر بغداد در زمان خلافت عباسیان در عراق امروزی بنیاد گذاشته شده است.

این در حالی است که این تصور نادرست بوده و شهر بغداد هزاران سال سابقه تاریخی داشته و حتی قدمت این شهر به دوران باستان میرسد ، البته این نکته را باید یادآور شد که توجه به این شهر و انتخاب آن به عنوان پایتخت (مرکز خلافت) در زمان عباسیان صورت گرفت اما عنوان اینکه این شهر در زمان عباسیان ساخته شده است نادرست است.

نام بغداد ایرانی یا آرامی؟

در مورد نام بغداد آرای گوناگونی وجود دارد، برخی از متفکران عرب نام این شهر را آرامی دانسته اند اما گروهی دیگر از متفکران نام شهر را ایرانی میدانند . یکی از همین افراد جناب آقای توفیق وهبی است که مقاله ای علمی و جالب در این باره نوشته است. مقاله جناب وهبی در زمستان 1344 توسط جناب آقای سید علی رضا مجتهد زاده به فارسی برگردانده شد و در مجله جستار های ادبی نیز به چاپ رسید بحث مفصل و جالبی در مورد ریشه نام بغداد ارائه کرده است که شامل بخش نقد آرای مخالفین ایرانی بودن کلمه بغداد نیز هست.

در ادامه خلاصه ای از مقاله (بحثی درباب کلمه «بغداد») جالب و ارزشمند ارائه میشود (وهبی، 1344: صص 327-357): 

بیشتر مورخان و جغرافی دانان و لغت شناسان عرب اصل کلمه بغداد را فارسی دانسته اند و گفتارشان درست است،اگرچه ایرانی ها در نیمه هزاره دوم پیش از میلاد در عراق نبودند اما کاسی ها در این زمان در عراق میزیسته اند که زبان فرمانروایان آن ها شاخه ای از زبان هندو اروپائی بوده که زبان فارسی نیز از آن منشعب شده است.اسامی بسیاری از خدایان آن ها و همچنین نام عده ای از پادشاهانشان که به مدت 576 سال بر بابل فرمانروایی میکرده اند آریایی است (1). (از تاریخ 1749 پیش از میلاد تا 1173 پیش از میلاد) .

همچنین بایستی گفتار مورخان اروپائی را به مطالب گذشته اضافه کنیم:

«دیر زمانی است که مورخان حدث زده اند که کاسی ها از نژاد آریایی بوده و به احتمال قوی با میتانی ها که بر اقوام غیر آریائی سوبرتو در شمال عراق فرمانروایی میکرده اند قوم و خویشی داشته اند.

کاسی ها مانند میتانی ها جزو طبقه حاکمه و اشراف بودند جز اینکه کاسی ها عده ای از طبقات پایین را هم با خود به بابل آوردند و فرمانروایی کاسی ها هیچگونه تغییر و تبدیلی در نژاد و زبان مردم بابل نداد.»(2)

موطن کاسی ها در کوه های زاگروس در شمال ایلام بود ، که یونانی ها آن ها را «کشیوی» مینامیدند. کاسی ها ابتدا به صورت کارگر وارد بابل شدند و پس از استقرار در آن سرزمین از مقررات و نظم عمومی مردم آن پیروی کردند و مدتی به خدمات لشکری و کار های مختلف دیگر پرداختند مخصوصا در فنون جنگی مهارت یافتند و اگر این مهارت نبود به مقام فرمانروایی نمیرسیدند. همیشه در کمین فرصت بودند و وقتی که اغتشاشی از طرف (هیتی ها) در بابل پیدا شد ناگهان زمام امور را بدست گرفتند همانطور که ممالیک در قرن شانزدهم میلادی هنگام مرگ احمد پاشا ناگهان حکومت بغداد را قبضه کردند (3)

اشتقاق و معنی کلمه بغداد

در بیان حمله سارگون –از پادشاهان حکومت آشور- سال 714 پیش از میلاد نام اشخاص و اماکن ایرانی ذکر شده است مانند «بیت بگی» که یکی از شهر های مادی ها به شمار می آمده است درباره همین نام کامرون گفته است:

« شاید این کلمه به زبان سامی ترجمه و به صورت «بیت الی» یعنی «خانه خدا» در آمده باشد کلمه «بیگ» که در این نام مرکب آمده است از کلمات معروف ایرانی از زمان کاسی ها است.»(4)

عقیده سودمند کامرون درباره کلمه «بگ» صحت گفتار نویسندگان پیشین عرب را مبنی بر اینکه بغداد مرکب از «بغ» و «داد» است تایید میکند. پس از اینکه معلوم شد کلمه بغداد فارسی و مرکب از «بغ» و «داد» است باید بر ریشه و معنی این دو بحث کنیم.

ریشه واژه «بغ»

ریشه کلمه « بغ » از کلمه هندو ایرانی «بهگ» است که سابقه تاریخی آن به هزار سال پیش از میلاد برمیگردد این کلمه بین اقوام هندو ایرانی زمانی که در وطن دومشان با یک دیگر زندگانی میکرده اند رایج بوده است یعنی بعد از آنکه وطن احتمالی هندو اروپائی خود را ترک کرده و پیش از آنکه از یک دیگر جدا شوند و در هند و ایران جایگذین شوند از این کلمه استفاده میکرده اند.

-کلمه «بغ» در کتاب «ودا» به صورت «بهگ» آمده است.

-کلمه «بغ» در کتیبه های پادشاهان هخامنشی به صورت «بگ» آمده است.

-کلمه «بغ» در اوستا به صورت «بغ» آمده است.

در هر صورت با وجود صورت های مختلف به معنی «خدا » است. همچنین کلمه «بغ» (بخشنده نیکیها – روزی دهنده – بزرگ – نیکوکار) در اوستا به معنی « برخوردار از نصیب نیکو و بخشنده» به کار رفته است. به نظر می آید که لفظ «بوگو» در میان اسلاو ها ناشی از زمانی است که با هندو اروپائی ها زندگانی میکرده اند و این واژه به صورت «بوگو» نیز به معنی «خدا» میباشد.

کلمه «بگ» ایرانی که ریشه واژه «بغ » یکی از جز های واژه بغداد میباشد سابقه بسیار طولانی در تاریخ دارد به صورتی که این واژه در مدت 3700 سال یعنی از ابتدای قرن شانزدهم پیش از میلاد که کاسی ها (از اقوام ایرانی) بر عراق (بین النهرین) حکومت میکردند تا به امروز پیشینه تاریخی دارد.

ریشه واژه «داد»

کلمه «داد» از مصدر «دا» گرفته شده که در زبان های هند و اروپائی معروف است. درباره ریشه کلمه «داد» به آنچه ولیام جکسن در کتابش ذکر کرده است اکتفا میکنیم:

«مصدر اصلی «داد» در اوستا «دا» (دث) به معنی بخشش، نهادن ، آفریدن ، صنع است در سانسکریت «دا» «دها» در فارسی باستان «دا» در زبان پهلوی «دانن» و در فارسی امروز «دادن» است»

بررسی نظرات مخالفان ایرانی بودن ریشه کلمه بغداد

نظر جناب غنیمه (از متفکران عرب)

«بگداد» به معنی شهر یا سرای یا خانه گوسفند و میش است .(5)

به عقیده من نام بغداد از لحاظ ریشه و معنی آرامی است و از دو کلمه مرکب شده است «ب» که مخفف کلمه «بیت» است و در ابتدای نام شهر های آرامی مانند «بعقوبا ، باقوفا ، بطنایا ، با عشیقا ، با عذرا ، با جرمی و غیره» مکرر آمده است. لفظ دوم « گداد» به معنی گوسفند یا میش .(6) پس معنی «بگداد» شهر یا سرا یا خانه گوسفند و میش است و مشهور است که آرامی ها در این سرزمین به کشاورزی و دام پروری اشتغال داشته اند و مدتها بعد از تسلط اسلام بر عراق نیز در این دیار باقی مانده اند.

این وجهه تسمیه را بر تسمیه فارسی آن ترجیه میدهم بخصوص که نام بغداد پیش از آنکه ایرانی ها این سرزمین را تصرف کنند – منظور فتح بابل به دست کوروش بزرگ است-در آثار قدیمی بابلی آمده است.

نقد و بررسی نظر جناب غنیمه

نام بغداد آرامی نیست زیرا در تاریخ ثابت شده که پای آرامی ها پیش از قرن دوازدهم قبل از میلاد به سرزمین عراق نرسیده است ، در صورتی که در آثاری که از زمان پادشاهی حمورابی (قرن 18 قبل از میلاد) بدست آمده نام شهری به اسم «بگداد» جز شهر های کشور حمورابی ذکر شده ، علاوه بر این سنگ نوشته ای بدست آمده است که تاریخ آن به زمان فرمانروایی پادشاه کاسی ها میرسد که در نیمه اخیر قرن چهاردهم پیش از میلاد فرمانروایی داشته است و این موضوع سخن ما را درباره اینکه ریشه بغداد آرامی نیست تایید میکند.

لازم است گفته شود که در سنگنوشته های آشوری حتی آن هایی که تاریخشان به اواخر عصر آشوری ها میرسد کلمه « بیت » در نام های جغرافیایی به صورت مخفف «ب» دیده نشده است. به همین دلیل درست نیست که اختصار نام های مانوس در زمان های اخیر برای یک کلمه ایکه تاریخ آن به هزاره دوم پیش از میلاد میرسد مقیاس گرفته شود.

نظر جناب کرملی (صاحب مجله لغه العرب)

 « کسی که درباره این کلمه تحقیق میکند ابتدا باید عقیده اشخاصی را که این کلمه را فارسی اصیل میدانند از ذهن خود دور کند زیرا چگونه ممکن است این کلمه فارسی باشد در صورتی که ایرانی ها نخستین مرتبه در زمان کوروش (قرن چهارم پیش از میلاد) وارد بغداد شدند و صد ها سال پیش بغداد به این نام شهرت داشته است» (7)

نقد و بررسی نظر جناب کرملی

دیر زمانی است که درباره این کلمه به بحث و استقصا پرداخته و در جستجوی حقیقت بوده ایم. اگر استاد کرملی نیز مانند ما به بحث و استقصا میپرداخت و در عقیده استاد غنیمه مانند ما دقیق میشد حتما بهمین نتیجه که ما رسیده ایم میرسید و راهی جز این نداشت که قبول کند که این کلمه دارای ریشه آرامی نیست. لازم است این موضوع را نیز بیان کنیم که کوروش در (538 پیش از میلاد) وارد بغداد شده است نه در قرن چهارم پیش از میلاد.

همچنین در مواجهه به نظر جناب کرملی باید توجه به این نکته داشت که بر اساس شرح مفصل و بررسی های علمی جناب آقای توفیق وهبی که در ابتدای این مقاله هم آورده شد نام ایرانی بغداد ریشه در زمان پادشاهی کاسی ها دارد و این زمان حدود 1200 سال قبل از ورود کوروش به بین النهرین و بابل است.

نتیجه گیری

با دلایل و برهان هایی که ذکر کردیم ثابت شد که کلمه «بغداد» فارسی و معنی آن (داده خدا) است. ابتدا کاسی ها در اول هزاره دوم پیش از میلاد در بابل این کلمه را متداول کردند. چنانکه معلوم است زبان طبقه اشراف آنان آریایی و نیز اسامی عده ای از خدایان و پادشاهان آنها آریایی صرف بوده است.

همانطور که دیدید متفکران عرب چون آقای توفیق وهبی در این مقاله جامع خود کلمه بغداد را ایرانی میداند ، لازم است ذکر شود که در میان مورخین ایرانی نیز جناب کاوه فرخ در کتاب سایه های صحرا به ایرانی بودن نام بغداد اشاره داشته است. (فرخ، 1390:ص106).

مطالب فوق تنها یک خلاصه از مقاله مفصل و ارزشمند «بحثی در باب کلمه بغداد»  بود لطفا برای مطالعه کامل و بررسی های بیشتر این موضوع به اصل این مقاله رجوع کنید.