زنان جنگجوی ایرانی در نقاشی‌های باستانی

نگاهی کوتاه به تصویر زنان در دیوارنگاری‌های سُغد باستان

در شاهنامه فردوسی درباره گردآفرید اینچنین آمده‌است:

زنی بـــود بر ســــان گـــرد ســوار

همـیشه به جنـــگ انــدرون نامــدار

 

کـــــجا نـــام او بـــود گـــردآفرید

که چون او به جنگ اندرون کـس ندید

نویسنده: مجید خالقیان (دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ، دانشگاه تهران)

در طول تاریخ با زنان و بانوان نامدار در نقاط گوناگون جهان ایرانی روبرو می‌شویم. همانند آتوسا، گردیه، پوران‌دخت و… . به طوری که گاه داستان‌های دلکش از هوش و درایت زنان در حکایات ایرانی آمده است. در این میان داستان‌هایی از دلاوری و جنگاوری زنان ایرانی هم به یادگار مانده است که از مشهور ترین آنها می‌توان به داستان گردآفرید در شاهنامه اشاره کرد.

اما شاید کمتر درباره دیوارنگاری‌های باستانی سغد و نگاره زنان در این دیوارنگاری‌ها شنیده باشیم. سُغد باستان یکی از مناطق ایرانی نشین فرارود بوده و همواره فرهنگ ایرانی در آن منطقه از جایگاه قابل توجه برخوردار بوده است؛ از بخش‌های مهم این منطقه می‌توان به سمرقند و بخارا اشاره کرد که بعد از اسلام پایگاه مهمی برای فرهنگ ایرانی شد. زبان سغدی که از زبان‌های ایرانی شاخه شمال شرقی است، نقش مهمی در جهان باستان داشته و در فرارود به عنوان زبان میانگان (میانجی) مطرح بوده است (نک: زرشناس، ۱۳۸۳). از دستاوردهای مهم هنری سغد می‌توان به دیوارنگاری‌ها و نقاشی‌ها اشاره کرد که علاوه بر اهمیت هنری، درباره فرهنگ مردمان سغد حرف‌های زیادی برای گفتن دارند؛ این نقاشی‌ها زمینه‌ای شدند برای نگارگری ایرانی در دوران پس از اسلام.

در این دیوارنگاری‌ها بسیاری از شخصیت‌های داستان‌های ایرانی همانند رستم دیده می‌شوند (ن.ک: بلنیتسکی، ۱۳۹۰: ۱۶۰؛ خالقیان، ۱۳۹۴؛ همچنین برای دانش بیشتر درباره رستم در متون سغدی ن.ک: قریب، ۱۳۸۶: ص ۱۶۵-۱۹۸).

نام رستم در متون سغدی هم آمده و آنچه در این متون جالب می‌نماید این است که نام رستم آوای زبان‌های ایرانی غربی را دارد و بیشتر شبیه به پارسی میانه و پارتی است تا سغدی! این نشان می‌دهد که احتمالاً سغدیان داستان را از دیگر مردمان ایرانی شاید اشکانیان وام گرفته اند (قریب، ۱۳۸۶: ص ۱۸۱) و مناطق گوناگون جهان ایرانی تبادلات فرهنگی درخوری داشته اند.

زنان در دیوارنگاری‌های سغدی نقش بسیار پر رنگی ایفا می‌کنند و حضور فعالی در صحنه‌های بزم و رزم دارند، گاه دوشادوش مردان در حرکت هستند (تصویر ۱) و گاهی با مردان در حال نبرد می‌باشند. ایزدبانوان زیادی در نقاشی‌های سغدی دیده می‌شوند و البته نوازندگان زن همانند هنر ساسانی در نقاشی‌های سغدی هم جلوه گر هستند. این حضور فعال زنان در نقاشی‌های سغدی بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.

در نقاشی‌های سغدی صحنه‌هایی که از زنان جنگجو تصویر شده است که جالب توجه می‌نمایند. در یکی از نقاشی‌ها که مقیاس نسبتاً بزرگی دارد، صحنه جنگ تن به تن بین زن جوانی که زره به تن دارد و مردی جنگجو نشان داده شده است (بلنیتسکی، ۱۳۹۰: ص ۱۰۰). صحنه دیگر شبیه به آن هم وجود دارد که زن جنگجو تنهایی با شمشیر آخته ترسیم شده است (Azarpay, 1981: p.115) (تصویر ۲).

اما مشهور ترین نقاشی‌ها تصویر گروهی زنان جنگجوی دلاور است که در حال نبرد با جنگجویان مرد هستند. گرچه بخشی‌هایی از این صحنه از بین رفته است اما مشخص است که در میان جنگجویان بر زمین افتاده –کشته یا زخمی- جنگجویان زن هم در ردیف مردان وجود دارند که موهای بافته بلندشان از زیر کلاهخود بیرون زده است. نکته جالب توجه اینکه در بخشی از این نقاشی‌ها زنی جنگجو را روی فرشی نقش دار (چیزی شبیه به برانکارد) حمل می‌کنند. لکه قرمز پخش شده روی سینه اش نشان می‌دهد که زخمی است (تصویر 3).

به طور کلی می‌توان حدس زد که این صحنه نبرد میان جنگجویان زن و جنگجویان مرد را نشان می‌دهد (بلنیتسکی، ۱۳۹۰: ص ۱۰۵). زنان همچون گردآفرید با دلاوری تمام به جنگ مردان رفته اند، اما در نهایت مردان توفیق بیشتری در این جنگ به دست آورده اند که یادآور داستان گردآفرید و سهراب است.