9 آذر 1404اندرز دستوران به بهدینان از متون اخلاقی–دینی پهلوی است که میان نصیحت دینی، اخلاق اجتماعی، و وظایف آیینی پیوند برقرار می‌کند. این اثر خطاب «دستوران» (روحانیان زرتشتی، موبدانِ صاحب منصب) به «بهدینان» (پیروان و مردم عادی دین) است و دربردارندهٔ مجموعه‌ای از قوانین اخلاقی، راهنمایی‌های دینی، توصیه‌های اجتماعی و هشدارهای رفتاری است.
در ادبیات پهلوی، اندرزنامه‌ها نقش برزگی در انتقال اخلاق، باورهای دینی، شیوهٔ زیست درست، و نظام ارزش‌های ایران باستان دارند. اندرز دستوران به بهدینان یکی از این متون است که نه خطاب آن به شاه است و نه به نخبگان دیوانی، بلکه مخصوص مردم و پیروان دین است.
ویژگی مهم این متن آن است که:
به همین دلیل، این متن هم ارزش تاریخی دارد و هم در شناخت اخلاق اجتماعی ایرانیان در دورهٔ ساسانی بسیار مهم است.
این نوشتار با تکیه بر نسخهٔ تفضلی و منابع معتبر دیگر، تاریخچه، ساختار اندرزنامه، ویژگی‌های زبان پهلوی، محتوای الهیاتی–اجتماعی و جایگاه آن در سنت اندرزنامه‌نویسی ایران باستان را بررسی می‌کند.
پژوهشگران (تفضلی، شاکد، جاماسپ‌اسان) معتقدند که این متن احتمالاً در سده‌های پایانی دورهٔ ساسانی (قرن ۶–۷ میلادی) یا اوایل قرن‌های پس از آن تدوین شده است.
متن توصیه‌هایی دربارهٔ این موارد ارائه می‌دهد:
این موارد نشان می‌دهد که این اثر بخشی از راهنمای عملی برای جامعهٔ زرتشتی بوده است.
«بهدین» در پهلوی wēh-dēn یعنی «پیرو دین خوب» (زرتشتی).
متن خطاب به مردم عادی است: خانواده‌ها، پیشه‌وران، کشاورزان، شهرنشینان.
این ویژگی متن را از آثاری چون اندرز انوشه‌روان یا پندنامهٔ بزرگمهر متمایز می‌کند که برای طبقات حاکم نوشته شده‌اند.
گرچه متن حجم زیادی ندارد، اما به صورت کاملاً منظم، مضامین زیر را در بر دارد:
1. پاسداشت دین و آیین‌ها: نماز، یسن، آتش.
2. راستی و پرهیز از دروغ: بنیاد اخلاق زرتشتی.
3. پاکی جسم و روان: پرهیز از آلایندگی، دوری از خشم.
4. مراعات اجتماعی: احترام به والدین، میانه‌روی، یاری تهیدستان.
5. رابطهٔ بهدین با دستوران: گوش دادن به سخن موبد، رعایت حرمت روحانی.
6. هشدار دربارهٔ گناه: پیامدهای رفتاری و معنوی.
متن در قالب جملات کوتاه و دستوری چنان بیان می‌شود که هم قابل حفظ کردن است و هم کاربردی.
از نظر ادبی، اندرز دستوران به بهدینان دارای:
زبان ساده و مستقیم، جملات امری یا توصیه‌ای و واژگان بنیادین پهلوی:
rasti (راستی)،
druw (دروغ)،
xwēdōdah (خویشتن‌داری/پیوستگی خانوادگی)،
padēšt (گناه)،
šāyest (بایسته)،
ayāb (نابایسته)
این سادگی، متن را برای مردم عادی قابل فهم می‌کرده است.
در ادامه چند بند مهم انتخاب شده از نسخهٔ تفضلی آمده است.
بند ۱: ستایش راستی
آوانویسی:
rastī wuzurg-tom ast; kē az-š dēn ō pay dārēd.
ترجمه:
«راستی بزرگ‌ترین چیز است؛ زیرا با آن دین استوار می‌ماند.»
بند ۲: وظیفهٔ بهدین نسبت به دستور
آوانویسی:
weh-dēn rā abāyēd kū wac ī dastūr pazīrad; kū ō rāh ī weh āzēnīd.
ترجمه:
«بهدین باید سخن دستور را بپذیرد، زیرا او راه نیک را می‌آموزاند.»
بند ۳: هشدار دربارهٔ دروغ و بدگمانی
آوانویسی:
druw dahišn ī ahreman ast; ud mard ī druw-gōy du-bārag wināhgar.
ترجمه:
«دروغ آفریدهٔ اهریمن است و مرد دروغ‌زن، دوچندان گنهکار است.»
بند ۴: پاکی و پرهیز از آلایندگی
آوانویسی:
pādigīh xwēd ī mard ī weh-dēn ast; apādīgīh mār ī marg ī ruwān.
ترجمه:
«پاکی خوی مرد بهدین است، و ناپاکی سبب مرگ روان.»
بند ۵: رفتار اجتماعی
آوانویسی:
pīrān rā yazad-dār; kū az-šān farr ud āzmandīh bar āyēd.
ترجمه:
«پیران را گرامی بدار، زیرا فرّه و دانش از آنان برمی‌خیزد.»
اگر در مینوی خرد راستی مفهومی کیهانی و فلسفی دارد، در این متن کاملاً رفتارمحور است.
راستی = هویت بهدینی.
این پیوند، ریشهٔ عمیقی در گات‌ها و آموزه‌های زرتشت دارد.
در این متن، دستوران مرجع اخلاقی مردم معرفی می‌شوند.
این جایگاه دو پیامد دارد:
تثبیت اقتدار روحانیان ساسانی
انتقال مستقیم معارف دینی به تودهٔ مردم
به همین دلیل شاکد این متن را «آموزشنامهٔ دینیِ مردم» می‌نامد.
متن توصیه‌هایی دربارهٔ:
احترام به خانواده
پرهیز از خشم
میانه‌روی در خوراک
دادگری با دوستان و همسایگان
یاری مستمندان
دارد که نشان‌دهندهٔ نقش اندرزنامه‌ها در تنظیم رفتار اجتماعی است.
در این متن، گناه مفهومی بیشتر اجتماعی–دینی است تا فلسفی.
گناه برابر است با:
دروغ
ناپاکی
بی‌حرمتی
ترک آیین‌های دینی
که هرکدام پیامد معنوی برای روان دارد.
اندرز دستوران به بهدینان بخشی از منظومهٔ بزرگ اندرزنامه‌های پهلوی است که برخی از آنها عبارتند از:
ولی این متن از نظر مخاطب (مردم و بهدینان) یگانه است و کمتر اثر پهلوی دیگری تا این حد به زندگی روزمرهٔ مردم عادی می‌پردازد.
از این رو ارزش آن برای شناخت زندگی اجتماعی زرتشتیان، فهم طبقات اجتماعی، شناخت رابطهٔ مردم–روحانیت و بررسی اخلاق عملی ایران باستان بسیار مهم است.
اندرز دستوران به بهدینان یکی از روشن‌ترین اسناد اخلاقی و دینی ایران باستان است. این متن نشان می‌دهد که اخلاق زرتشتی تنها در سطح فلسفهٔ دینی مطرح نبوده، بلکه به صورت راهنمای عملی برای مردم عادی تدوین شده است.
این اثر پیوند سه‌گانهٔ دین – اخلاق – اجتماع را در تمدن ساسانی به نمایش می‌گذارد و مطالعهٔ آن برای فهم فرهنگ ایرانشهری، به‌ویژه در دورهٔ متأخر ساسانی، ضروری است.
منابع فارسی
1. تفضلی، احمد. متون پهلوی. تهران: توس، ۱۳۶۹.
2. تفضلی، احمد. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن، ۱۳۷۶.
3. پورداود، ابراهیم. یادداشت‌هایی بر متون پهلوی. دانشگاه تهران.
4. بهار، مهرداد. پژوهشی در اساطیر ایران. نشر توس.
5. امیدسالار، محمود. ادبیات پهلوی و حکمت ایرانی.
6. جاماسپ‌اسان، تهمورث. مقدمه‌ای بر متون دینی پهلوی.
منابع انگلیسی
1. Shaked, Shaul. Wisdom of the Sasanian Sages.
2. Skjærvø, Prods Oktor. An Introduction to Pahlavi Literature. Harvard.
3. Bailey, H. W. Zoroastrian Studies.
4. MacKenzie, D. N. A Concise Pahlavi Dictionary.
5. Boyce, Mary. Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices.
