دکتر مصدق طرفدار مشروطه بود

دکتر مصدق طرفدار مشروطه بود | نویسنده: سامان بختیار | واپسین به روزرسانی: ۶ امرداد ۱۳۹۷ |

نویسنده: سامان بختیار

دکتر مصدق یک مشروطه خواه واقعی بود و این موضوع از مواضع مختلف این شخص تاثیر گذار در تاریخ معاصر ایران آشکاری می شود و برخلاف تبلیغان مصدق ستیزان رویکرد مثبتی به پادشاهان قاجار نداشت و کارنامه قاجاریه را قابل قبول نمی دانست.

در مجلس پنجم (سال ۱۳۰۴) که رضاخان در مجلس بحث جمهوری را مطرح می کند اما باید بگوییم منظور رضاخان از جمهوری حکومت ملی و آزادی نبوده و در همان جمهوری هم دیکتاتوری را میخواسته پیاده کند مانند جمهوری های تک حزبی. در مجلس ۵ نفر مخالفت می کنند مدرس ، تقی زاده ، دکتر مصدق ، حسین علاء و یحیی دولت آبادی بحث ما سر دکتر مصدق است، دکتر مصدق همیشه موافق حکومت پادشاهی مشروطه (پارلمانی) بود.

مصدق در مجلس پنجم در سال ۱۳۰۴ به تمجید از رضاخان میپردازد و میگوید:

“شک دارم کسی از خدماتی که سردارسپه به این مملکت کرده است اطلاع نداشته باشد. وضع در مملکت طوری بود که اگر کسی می خواست مسافرت کند، امنیت نداشت. اگر کسی مالک زمینی بود امنیت نداشت و اگر اموال و املاکی داشت، مجبور بود چند تفنگچی استخدام کند….. و من برای حفظ خانه ام، خانواده ام و کشورم طبعا دلم می خواهد مردی بنام رضا پهلوی نخست وزیر این مملکت باشد.

چون آرزوی ثبات و امنیت دارم؛ و حقیقتاً درچند سال گذشته به برکت وجود این مرد و ارادهٔ آهنین او، ما امنیت و ثبات را داشته ایم و توانسته ایم در کارهای عام المنفعه و خدمت به منافع جامعه پیشرفت کنیم و اگر شما شاه بشوید(خطاب به رضاخان) چون در طبق قانون اساسی شاه حق دخالت در امور کشور ندارد(پادشاهی مشروطه) بنابراین ما از خدمات شما محروم می شویم بنابراین شما در مقام نخست وزیری خود باقی بمان”

دکتر مصدق اینطور استدلال کرد که تا وقتی خدمات رضا شاه مفید است که نخست وزیر باقی بماند اما به محض اینکه پادشاه شود دیگر خدماتش قانون شکنی محسوب میشود چون پادشاه طبق قوانین مشروطه تنها مقامی نمادین است و نباید در امور دخالت چندانی داشته باشد و قانون شکنی به دیکتاتوری می انجامد چنانکه دیدیم انجامید تا جایی که بعد از ان همه خدمت روزی که رضا شاه بدست انگلیسی ها تبعید میشد مردم کوچه ها را چراغانی کرده شیرینی پخش میکردند و اگر هم بنا بود رضا شاه بعد از به پادشاهی رسیدن خدمتی نکند که کشور از خدمات او محروم می شود و باز به ضرر کشور بود (۱).

اما آیا مصدق موافق قاجاریه بود؟ به سخنان او در مجلس دقت کنید:

“نسبت به سلاطین قاجاریه من کاملا مایوسم زیرا خدمتی به این مملکت نکرده اند که من بتوانم امروز از آنها دفاع کنم و گمان هم نمیکنم کسی منکر این باشد که همین سلطان احمدشاه قاجار بنده را در فارس گرفتار سه هزار و پانصد پلیس جنوب کرد!! (۲)

قاجار بد، کسی منکر نیست ولی چه کسی به جای آنها بیاید؟ کاندید مسلم رضاخان است خیلی خوب …ولی آیا می شود گفت که مملکتی مشروطه است و پادشاهش مشغول کار؟ این استبداد صرف است (۳). در زنگبار هم چنین حکومتی نیست. من اگر سرم را ببرند، قطعه قطعه ام کنند، ریز ریزم کنند به این شکل حکومت رای نخواهم داد (۴).

رضاخان شاه می شود اما نه به منظور احترام به قانون اساسی و مشروطه بلکه شاه می شود و قانون اساسی و مشروطه را زیر پا می گذارد و در حدود چند سال استبدادی را به وجود می آورد که برای مثال: برای نمایندگان مجلس کاندیدا را به او می دادند و او آن ها را انتخاب می کرد.
او تنها خواستار حکومتی مشروطه در ایران بود. سوگند مصدق در خاطراتش:« هیچ وقت نظری برای برانداختن سلسله پهلوی نداشتم.»

خاطرات مصدق نه تنها به دلیل آنکه خاطرات شخصیت سیاسی تاثیرگذاری را روایت میکرد، بلکه به دلیل روشن کردن شیوه اندیشه مشروطه خواهان مهم بود. این خاطرات در واقع روایتی خلاصه از نظریه مشروطه خواهی بود.

مصدق تا پیش از نخست وزیری، تقریبا تمامی مناصب سیاسی را تجربه کرد: از وزارت مالیه و وزارت خارجه و والی گری در فارس و آذربایجان تا نمایندگی مجلس. بخش زیادی از این نوشته ها ذکر خاطرات همین دوران است.

مصدق در این خاطرات، همچون دفاعیاتش در دادگاه نظامی؛ تاکید میکند که خواستار حکومتی مشروطه در ایران بوده است. او در تمامی این خاطرات که مخفیانه نوشته شده و امیدی هم به انتشار آن در زمان زندگی اش نداشته، سخنی درباره لزوم براندازی حکومت مشروطه سلطنتی بیان نکرده است، اما از طرفی بارها بر ضرورت اجرای قانون اساسی و تشریفاتی بودن سلطنت تاکید میکند.

دکتر مصدق راجب به اختیارات شاه چنین میگوید:

و اما راجع به اختیارات شاهنشاه. هر چه در این باب عرض کنم تکرار مکررات است. در استبداد شاه هر چه میخواست میکرد و مشروطه آمد که شاه نتواند هر چه میخواهد بکند و چنانچه شاه می تواند هر چه خواست بکند مملکت مشروطه نیست و مجلس لزوم ندارد و من خدا را به شهادت میطلبم که هیچوقت نظری برای برانداختن سلسله ی پهلوی نداشتم و همیشه خواهان این بودم که اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی طبق مقررات قانون اساسی سلطنت کنند. نسبت من هم از طرف مادر سلسله قاجار دلیل نمیشود که من با سلسله پهلوی مخالف باشم. من با خود محمدعلی میرزا که ششمین پادشاه سلسله ی قاجار بود مخالف بودم و با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هم از این نظر مخالفت کردم که به دستور سیاست خارجی صورت گرفت و در آن وقت اعلیحضرت شاه فقید شهرتی در مملکت نداشتند که من با شخص ایشان مخالفت کرده باشم (۵).

همواره تاکید مصدق بر قانون اساسی مشروطه بود:

هم مخالف تغییر حکومت مشروطه بود و هم مخالف دخالت شاه در اداره امور کشور برخلاف قانون اساسی. در جایی خطاب به شاه ایران مینویسد:” تقصیراتم فقط این بود که در زمان تصدی من شاهنشاه مثل یک پادشاه مشروطه در این مملکت سلطنت می کردند و در این مدت بنا به اطلاعات من سوءاستفاده ای نفرمودند! (۶)

دکتر مصدق در تمامی دوران زندگی و در طول مدت نخست وزیری اش هرگز با حکومت مشروطه سلطنتی مخالفتی نداشت و برعکس، برای حفظ اصول و مبانی و حدود پیش بینی شده در قانون اساسی و مشروطیت تلاش فراوان می کرد. با توجه به مقتضیات ژئوپولیتیکی و شرایط سرزمینی و اقوام متعددی که ملت بزرگ ایران را تشکیل می دهد، دکتر مصدق از طرفداران محکم و پر و پا قرص قانون اساسی و حکومت مشروطه سلطنتی بود و شخصا با استقرار حکومت جمهوری برای ایران موافق نبود. نمونه ای از واقعی بودن این طرز تفکر آن است که پس از واقعه ۳۰ تیر ۱۳۳۱، که قدرت کامل در ید اختیار قانونی دکتر مصدق قرار گرفته بود و حمایت قاطبه ملت را داشت و ممکن بود در ذهن شاه نسبت به مقاصد و نیات او تردیدی ایجاد شود، اولین اقدام دکتر مصدق برای برطرف کردن نگرانی شاه آن بود که متنی به خط خود به شرح زیر در پشت قرآن کریم نوشته و برای محمدرضاشاه فرستادند.(۷) روایت این واقعه را در خاطرات وی بخوانید:

پس از اینکه به اراده ملت مجددا این جانب مأمور تشکیل دولت شدم روز اول مرداد ۱۳۳۱ که احساسات مردم با وج عظمت خود رسیده بود و همه از جریان آن واقعه استحضار کامل دارند برای اینکه بکلی رفع نگرانی از اعلیحضرت بشود و دشمنان مملکت در این موقع که ما گرم مبارزه با اجنبی هستیم هر روز نتوانند بنوعی ذهن ایشان را مشوب نموده اختلافی میان دربار و دولت بیندازند و از این راه با ساس نهضت ملی ضربتی برسانند این شرح را:

«دشمن قرآن باشم اگر بخواهم برخلاف قانون اساسی عملی کنم و همچنین اگر قانون اساسی را نقض کنند و رژیم مملکت را تغییر دهند من ریاست جمهور را قبول نمایم» در پشت کلام الله مجید نوشته و آن را بحضورشان فرستادم. ولی با این حال تا آثار جریان سی ام تیر و احساسات بی شائبه مردم اثر خود را در افکار باقی نگهداشته بود از هیچ کجا کار شکنی و بهانه جوئی نمیشد ولی بعد از مدتی مجددا در مجلس سنا بعضی از نمایندگان انتصابی بنای مخالفت را گذاشته و موجبات تضعیف دولت را فراهم می آوردند (۸).

دکتر مصدق مدافع حکومت مشروطه سلطنتی و قانون اساسی ایران بود. خود وی در این باره می گوید:

…. برای حفظ قانون اساسی من آن قدر که تاب و توانایی تحمل رنج و مشقت و تبعید و زندان را داشته ام تا سر حد مرگ به ملت حق شناس ایران آزمایش وفاداری داده ام … من از سنین جوانی تا امروز که سنین کهولت و نقاهت و رنج پیری را طی می کنم خدمتگزار مردم بوده و به سهم ناچیز خویش برای حفظ اصول قانون اساسی رنج سخت ترین حوادث را بر خود خریده ام (۹).

وی خواستار آن بود که «شاه سلطنت کند نه حکومت.» و در این خواسته حکومت های مشروطه اروپایی را معیار و ملاک خود قرار داده می گفت:

پادشاهان مشروطه جهان باید از پادشاه مملکت مشروطه اصلی تبعیت کنند… (۱۰).

و به استناد همین امر به محمدرضاشاه اظهار می داشت:

… اعلیحضرت باید حساب خودتان را با حساب شاه فقید یکی نکنید، زیرا ورشکست میشوید… در امور دولت دخالت نکنید (۱۱).

دموکراسی و حکومت ملی مردم بر مردم بر پایه قانون اساسی سلطنت مشروطه است.

سرهنگ نصرالله توکلی راجب توقیف مطبوعات که به خاندان سلطنتی هتاکی میکردن به دستور دکتر مصدق در خاطرات خود چنین به یاد میاورد:

من در دوران خدمت در فرمانداری نظامی دو بار افتخار دریافت و اجرای اوامر مستقیم شخص آقای دکتر مصدق را پیدا کردم و هر بار دستور و تأکید شدید ایشان در مورد حفظ حرمت شاهنشاه و جلوگیری از بی احترامی مطبوعات و نشریات نسبت به خاندان سلطنتی و همچنین باز داشت و تنبیه فروشندگانی بود که برای فروش روزنامه خود بعضی از تهمت ها و اهانت های واهی را که در نشریه چاپ شده بود، با صدای بلند اعلام می کردند.

بار اول در یکی از روزها که سرهنگ اشرفی، فرماندار نظامی تهران، برای سرکشی به امور تیپ و شرکت در کمیسیون امنیتی ستاد ارتش در دفتر خود حضور نداشت و معمولا در غیاب ایشان من به تلفن ها جواب می دادم، ساعت ۱۰ صبح از دفتر نخست وزیری زنگ زدند و اطلاع دادند که آقا (همه ما دکتر مصدق را آقا خطاب می کردیم) می خواهند صحبت کنند. خود را معرفی کردم. ظاهرا تلفن را به دست آقای دکتر مصدق دادند. آقا فرمودند: آقای حاکم نظامی هستند؟» گفتم: «خیر قربان، ایشان برای انجام بعضی مذاکرات به وزارت دفاع و ستاد ارتش رفته اند.»

ایشان بار دیگر فرمودند: «موقعی که آمدند، به آقای حاکم بگویید من بارها گفته ام اجازه ندهند علیه مقام سلطنت در نشریات و در خیابانها توهین کنند. امروز باز شنیدم که بعضی روزنامه فروش ها در خیابانها با عربده کشی و فریاد به خانواده سلطنتی توهین می کنند و در روزنامه ها هم همین طور.

عرض کردم: «اطاعت می شود، فوری اقدام می کنیم.

پس از دریافت او امر تلفنی ایشان و گزارش امر به رئیس ستاد فرمانداری، شخصا با پرسنل نظامی موجود بلافاصله اقدام، و به محض بازگشت سرهنگ اشرفی مراتب را گزارش کردیم.

بار دوم یک ماه قبل از کودتای ۲۸ مرداد، رئیس ستاد فرمانداری نظامی دستور داد گزارشی بسیار محرمانه از فعالیت های مخالفان را که باید به عرض آقا می رسید، شخصا به دفتر نخست وزیری برسانم. من طبق معمول نامه لاک و مهر شده را به آقای دکتر ملک اسماعیلی، رئیس دفتر، تحویل دادم و برای بازگشت به طرف در ساختمان به راه افتادم. هنوز به در خروجی نرسیده بودم که ایشان از پنجره مرا صدا کردند: «جناب سروان، تشریف بیاورید بالا.»

به دفتر در طبقه بالا برگشتم. گفت: «آقا شما را خواسته اند.»

برای من واقعه بزرگی بود. با خوشحالی و اشتیاق به اتاقشان رفتم. ماه ها بود که در فرمانداری نظامی با انگیزه های ملی و با اعتقاد به ایشان خدمت می کردم و این اولین بار بود که توفیق یافته بودم با بزرگمرد تاریخ میهنم روبرو شوم و مستقیما مورد خطاب ایشان قرار بگیرم.

این رویداد را دست کم نگیرید. برای من جوان، در آن دوران که احساسات ناسیونالیستی ملت به اوج خود رسیده بود، بسیار هیجان انگیز بود. آن روز هم مثل همیشه یونیفرم نظامی مرتب بر تن داشتم. پا کوبیدم و ایستادم.

بدون مقدمه فرمودند: «اطلاع دارید که قبلا چند بار به آقای حاکم گفته ام، نگذارید علیه خانواده سلطنتی بد و بیراه بگویند؟

با هیجان گفتم: « اتفاقا خود بنده چند روز پیش که اوامر مبارکتان را ابلاغ فرمودید، گوشی تلفن را برداشتم و فوری هم اقدام کردیم.»

ایشان دوباره فرمودند: بگویید چندبار تذکر بدهم؟ چه موقع می خواهید اقدام کنید؟ شنیده ام در خیابانها به منظور فروش نشریه های خودشان علیه نوامیس ملی و اعضای خاندان سلطنتی با صدای بلند فریاد می زنند و شعار می دهند و توهین می کنند و روزنامه ها هم حرف های نا مربوط می نویسند. آیا کسی هست که به من توضیح بدهد چرا جلو این اقدامات خلاف را نمی گیرند؟ همین الساعه بگویید بروند و آنها را جمع کنند.»

اطاعت کردم. کلاهم را بر سر گذاشتم و با ادای احترام نظامی، پاها را به هم کوبیدم و عقب گرد کردم و از در اتاق خارج شدم.

تمامی سربازها را در چندین کو ماند کار و کامیون سوار کردیم و به بخش های مرکزی شهر و خیابان های شاه آباد، مخبرالدوله، سعدی، استانبول و همچنین خیابان های پهلوی و شاهرضا، که در منتهی الیه بخش شمالی و غربی شهر واقع شده بودند، اعزام کردیم تا روزنامه های تندرو، مانند روزنامه شورش، را که علیه شاه و خاندان سلطنتی و به ویژه شاهدخت اشرف سر و صدا می کردند، جمع کنیم (۱۲).

اما دکتر مصدق هرگز دستور به توقیف روزنامه های مخالف خود نداد نصرالله توکلی در اینباره میگوید:

بسیاری از نشریات مخالف هم، مثل روزنامه های نبرد ملت، پرچم خاورمیانه، آتش و… بودند که علیه اعضای دولت و شخص دکتر مصدق هتاّکی می کردند. ولی ایشان هرگز دستور و یا اجازه توقیف آنها را ندادند و با محاکمه و دادرسی آنها نیز موافقت نفرمودند.

به جرئت و با اطمینان می توانم به استحضار خوانندگان گرامی برسانم که تنها دو رانی که آزادی مطبوعات به طور نسبی در ایران وجود داشت، همان سالهای ۱۳۲۱ تا ۱۳۳۲ بود. درست است که گاهی بعضی از ارباب جراید، که با شارلاتانی مطالب توهین آمیز و یا تهمت های ناروا و غیر قابل اثبات به چاپ می رساندند، احضار و برای چند ساعت باز داشت می شدند، ولی به طور کلی در دوران حکومت دکتر مصدق هرگز اتفاق نیفتاد نشریه ای برای مدت طولانی، توقیف و یا تعطیل شود.

منظور نگارنده از آنچه در چند سطر بالا به اختصار اشاره شد، آن است که نسل های کنونی و یا آینده کشور بدانند با شناختی که دکتر مصدق نسبت به اوضاع جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و اقوام گوناگون تشکیل دهنده ایران بزرگ داشت، هرگز مخالف سلطنت مشروطه نبود. ایشان معتقد بودند که شاه نباید در امور قوای سه گانه کشور مداخله کند. زیرا در قانون اساسی مشروطه شاه مقام غیر مسئول است و به عنوان مظهر استقلال و تمامیت کشور نباید بجز در مواردی که در قانون مزبور پیش بینی شده است، در امور قوای سه گانه دخالت و اعمال نفوذ داشته باشد. ایشان به دفعات اظهار کرده بود: «شاه باید سلطنت کند، نه حکومت.» فرماندهی شاه نسبت به نیروهای مسلح نیز، جنبه نمادین دارد.
ایشان معتقد بود که تحقق حکومت پارلمانی بزرگ ترین هدف قانون اساسی مشروطه و حکومت مردم بر مردم است و تنها در چنین حکومتی است که استقلال واقعی کشور تحقق می یابد و نیل به هدف های ملی امکان پذیر می شود (۱۳).