پونتوس ناحیه ای باستانی در شمال ترکیه امروزی و در مجاورت با دریای سیاه است. برای مدت ها اداره این ناحیه بر عهده «مهردادیان» بوده است، مهردادیان یک خاندان قدرتمند و نجیب زاده پارسی بودند که احتمالا به طور مستقیم با شخص کورش بزرگ و داریوش اول ارتباط داشتند. این حاکمان ایرانی به تدریج یونانی زبان شده ، اما همچنان از نظر فرهنگی به نیای ایرانی خود افتخار میکردند و نام های ایرانی برای فرزندان خود برمی گزیدند. پادشاهی پونتوس به رهبری خاندان مهردادیان پس از سقوط هخامنشیان نیز پابرجا ماند تا آنکه با حمله ای از سوی روم نابود گردید.
پونتوس | ارسال کننده: سامان بختیار | واپسین به روزرسانی: 5 تیر 1398 |
پادشاهی مهردادیان حلقه گم شده حکومت ایرانیان
پادشاهی پونتوس یا امپراتوری پونت دولتی بود که ایرانیان به رهبری دودمان مهردادی -که از تبار داریوش بزرگ هخامنشی دانسته می‌شوند در پنتوس وجود داشت.
پونتوس، واژه ای یونانی به معنی دریاست که عموما در دنیای باستان برای اشاره به دریای سیاه کاربرد داشته. پنتوس به ویژه برای اشاره به پادشاهی هلنی «حاکمان مهردادی» استفاده شد که حوالی قرن چهارم قبل از میلاد در نواحی شمالی آسیای صغیر (آناتولی امروزی) پدید آمدند.
استرابو می گوید که هر دوی پونتوس و همسایه جنوبی آن یعنی کاپادوکیا از ساتراپی کاپادوکیای متعلق به امپراطوری پارس مشتق گردیدند که منطقه ای با ساکنان مقدونیه ای (یا احتمالا منظور وی سلوکی بوده است) بود و یک منطقه پونتوس و دیگری کاپادوکیا نام گرفت.
البته امروزه شواهدی دال بر این که مهردادیان خودشان را پادشاهان پونتوس نامیده باشند، وجود ندارد؛ گرچه آنها تصویری ذهنی از قلمرو اجدادی خود داشتند، ولی این امر به احتمال زیاد تحت تاثیر استان رومی پونتوس بود که در قرن 63 قبل از میلاد و پس از مرگ مهرداد ششم ملقب به اوپاتور و نامور به مهرداد کبیر، شکل گرفت و استرابو و مفسران پس از او را به این سمت سوق داد تا واژه یونانی پونتوس را به صورت گذشته نگرانه ای برای توصیف امپراطوری مهردادیان (که اصالتا پارسی بودند) بکار برند. و لذا این انتساب نابهنجار و غلط تاریخی تا به امروز هم باقی مانده است.
از نظر جغرافیایی پونتوس به دو بخش مجزا تقسیم می شد، یک نوار باریک در امتداد ساحل دریای سیاه و یک قسمت داخلی که مملو از دره های رودخانه ای حاصلخیز بود و از نوار ساحلی توسط قله های بلند پونتیک جدا می شد و این قله ها به موازات و نزدیک به خط ساحلی گسترده بودند و هر گونه راه ارتباطی بین این دو بخش را محدود می کردند.
نقشه پادشاهی‌های خاور میانه در ۶۹ قبل از میلاد، اوج شکوفایی پنتوس و هم دوره با امپراطوری اشکانیان
استرابو که خود بومی ساکن شهر آماسیا واقع در قسمت داخلی بود، اطلاعات ارزشمندی در مورد منطقه به ما می دهد:
مستعمره های یونانی در نوار ساحلی غالب بودند و از همه مهم تر کلنی سینوپه بود که بهترین بندر در ساحل جنوبی دریای سیاه به شمار می رفت و مستعمره های متعلق به خودش یعنی کوتیورا، کراسوس و تراپزوس را بنا نهاد.
دسته کوزه های حکاکی شده، اثبات گر داد و ستد گسترده شهرهای ساحلی پونتوس با بقیه کلنی های اطراف دریای سیاه و همچنین دریای اژه هستند.
قلمرو پادشاهی سرشار از منابع طبیعی بود؛ از جمله صنعت ارزشمند صید ماهی تُن، ذخایر فراوان چوب برای ساخت کشتی، دام ها، اسب ها، دانه ها و میوه ها به ویژه در دشت های حاصلخیز تمیسکیرا واقع در شرق آمیسوس، معادن معروف در کوه های پاریادرس واقع در جنوب فارناسیا و در نهایت درختان تاک و زیتون و دیگر محصولات کشاورزی که در قسمت داخلی پونتوس در محل تلاقی دو رود آیریس و لایکوس واقع در دشت فاناروییا جاری می شدند و به قول استرابو بهترین ناحیه در کل پونتوس بود.
سه گروه عمده فرهنگی در پونتوس وجود داشتند: یونانیان(عمدتا در نوار ساحلی)، پارسیان و مردم بومی آناتولی که هر دو گروه اخیر در قسمت داخلی تر سکونت داشتند. شایع ترین شکل ساختار اجتماعی یعنی روستاها ندرتا می توانستند چیزی غیر از بار معنایی آناتولیایی قدیم داشته باشند؛ چرا که آنها از دوران بسیار باستان در آنجا بوده اند. بهترین مثال از آوازه آنها در پونتوس، دشت هزار روستاست که «چیلیوکومام» نام دارد. همچنین معابد «ما» در کومانا با شش هزار خدمتکار و قلمروی گسترده مقدس، نشانگر نماد دیرپای استمرار آناتولیایی بودند که البته همگی تحت اختیارات یک روحانی قرار داشتند و این شخص روحانی بعد از شاه در جایگاه دوم اهمیت قرار داشت. معبد «مین فارناکو و سلن» در آمریا هم معبدی آناتولیایی بود که احتمالا در قرن دوم قبل از میلاد توسط پادشاه فارناکس اول بنا شد؛ که خواهان برقراری یک خدای شکوهمند آناتولیایی مانند «مین» به عنوان موازنه ای در مقابل اختیارات کهن روحانی معبد «ما» در کومانا بود.
مردمان این قسمت از آسیای صغیر به نقل از هرودوت در ساتراپی های سوم و نوزدهم امپراطوری پارس قرار می گرفتند. نفوذ ایرانیان در این ناحیه بسیار عمیق بود؛ عمق این نفوذ تاریخی از همه مشهورتر توسط معابد خدایان پارسی چون آنائیتی (آناهیتا)، اومانوس و آناداتوس در زلا به تصویر کشیده شده که توسط سرداران پیروزمند پارسی در حدود قرن ششم قبل از میلاد بنا نهاده شدند. معابد مذکور توسعه پیدا کردند و بسیار اهمیت یافتند چرا که اینها همان مکان هایی بودند که مردم پونتوس مقدس ترین سوگندهای خود را یاد می کردند.
مقابر پادشاهان پنتوس که همانند هخامنشیان در دل کوه ها و صخره ها کنده شده است
حتی در روزگار استرابو هم پونتوس یک مرکز پویای پارسی به لحاظ فرهنگی و مذهبی بود. نام های پارسی به ویژه «فارناکس» در سراسر قلمروی پادشاهی پراکنده بودند و مشهورتر از همه توسط حکم رانان مهردادی حفظ و حراست می شدند و این امر بهترین دلیل بر سکونت گسترده پارسیان در این ناحیه می باشد. مهردادیان یک خاندان قدرتمند و نجیب زاده پارسی بودند که احتمالا به طور مستقیم با شخص کورش بزرگ و داریوش اول ارتباط داشتند و در قرون چهارم و پنجم قبل از میلاد تاثیر خود را به عنوان فرمانروایان بر مناطق «میسا» و «ماریادینا» در پروپونتیس و نواحی دورتر شرقی در امتداد ساحل جنوبی دریای سیاه، حفظ کردند.
حتی زمانی که مهردادیان شناخته شده به عنوان بنیان گزار، خود را در سال های آغازین قرن سوم قبل از میلاد رسما پادشاه معرفی کردند، و خاندانشان برخی از رسوم و محاکم یونانی و به ویژه استفاده از یونانی به عنوان زبان رسمی را پذیرفتند، باز همچنان با افتخار تبار سلطنتی هخامنشی خود را رسما اعلام می کردند:
جستجوی آنان برای شرافت و مشروعیت از طریق تبار پارسی شان، خود بر منش پارسی عمیق و قدرتمند مردمان پونتوس گواهی می دهد.
معروف ترین عضو خاندان، مهرداد ششم ملقب به اوپاتور(سال 120 تا 63 قبل از میلاد)، بی شک خود را به عنوان یک فرد متمدن دوستدار فرهنگ یونان و یک اسکندر جدید به دنیای یونانی معرفی کرد ولی در عین حال به تبار ایرانی خود نیز افتخار می کرد: وی به شیوه شرقی یک حرمسرا و خواجه هایی در حرمسرا داشت؛ بر تمام پسرانش نام های پارسی نهاده بود؛ او به گونه ای خارق العاده از خود گذشتگی نشان می داد درست به شیوه پادشاهان پارسی در پاسارگاد و ساتراپ ها(که یک واژه پارسی است) را به عنوان فرمانداران ایالتی برمی گزید. و گرچه تنها یک کتیبه دردسترس است تا بر این موضوع گواهی دهد، ولی به نظر می رسد که مهرداد ششم به مانند کورش بزرگ لقب شاه شاهان را برای خود پذیرفته بود. تعداد بسیار اندکی از کتیبه های یونانی که یافت شده اند نشانگر این موضوع هستند که فرهنگ یونانی به جز در دربار شاهی و شهرهای ساحلی، گسترش کمی در بقیه نقاط پونتوس پیدا کرده بود و نفوذ چندانی نداشت.
مهرداد ششم آخرین پادشاه پنتوس در نبرد با رومیان شکست خورد
تاریخ پادشاهی مهردادیان پیش از دوران مهرداد ششم ملقب به اوپاتور تنها به صورت گاهگاهی در منابع باستانی مورد اشاره قرار گرفته است. در حالی که مهردادیان گاها مجبور بودند بجنگند تا با زحمت فراوان موقعیت مناسبی در آسیای صغیر برای خودشان ایجاد کنند، اما قلمرو پادشاهی عمدتا با دیپلماسی و سازش پیشرفت کرد. ائتلاف های ازدواجی با سلوکی ها، سکه هایی با نقوش یونانی و نیکوکاری و کمکی که برای «رودس» ارزانی داشته شد، زمانی که طی سال های 226 و 227 قبل از میلاد در اثر زمین لرزه آسیب دیده بود، همگی اعتبار خاندان مهردادی را نزد یونانیان قویا استوار ساختند.
هجوم فارناکس در نیمه نخست قرن دوم قبل از میلاد، جدای از موفقیت وی در تصاحب سینوپه، تبدیل به اشتباهی بزرگ شد چرا که نهایتا در سال 179 قبل از میلاد در اثر اتحاد همسایگان وی در آسیای صغیر، منجر به شکست فارناکس شد. اما سیاست های وی احتمالا راه را برای پسر ارشدش مهرداد ششم ملقب به اوپاتور هموار ساخت. از آنجایی که اوپاتور تقریبا بر تمامی حاشیه دریای سیاه کنترل و تفوق داشت، در سی سال پایانی عمر خود درگیر نبردی تلخ با امپراطوری روم شد. او شجاع بود ولی هرگز نتوانست در برابر ارتش روم برابری کند و سرانجام با شکست و مرگ وی، تاریخ پادشاهی پونتوس به عنوان یک واحد سیاسی مستقل به پایان خود رسید.
ارائه و ترجمه از: سامان بختیار و جناب آریان
نشانی رایاتاری: https://kheradgan.ir/p/20182
مقاله ای که خواندید ترجمه ای از مقاله «Pontus» پژوهشگاه ایرانیکا بود.
نشانی رایاتاری: http://www.iranicaonline.org/articles/pontus
فهرست منابع:
J. G. C. Anderson, Studia Pontica I. A journey of exploration in Pontus, Brussels, 1903.
J. G. C. Anderson, F. Cumont, H. Grégoire, Studia Pontica III. Recueil des inscriptions grecqus et latines du Pont et de l’Arménie, Brussels, 1910.
A. B. Bosworth, P. V. Wheatley, “The origins of the Pontic house,” Journal of Hellenic Studies 118, 1998, pp. 155-64.
L. Ballasteros Pastor, Mitrídates Eupátor, rey del Ponto, Granada, 1996.
P. Briant, Histoire de l’empire perse de Cyrus à Alexandre, Paris, 1996.
F. Cumont, E. Cumont, Studia Pontica II. Voyage d’exploration archéologique dans le Pont at la Petite Arménie, Brussels, 1906.
B. C. McGing, The foreign policy of Mithridates VI Eupator king of Pontus, Leiden, 1986.
Idem, “On the fringes. Culture and history in the kingdom of Pontus,” VDI 3 1998, no. 3, pp. 97-112 (in Russian).
Ed. Meyer, Geschichte des Königreichs Pontos, Leipzig, 1879.
S. Mitchell, “In search of the Pontic community in antiquity,” in A. K., Bowman, H. M. Cotton, M. Goodman, S. Price, eds., Representations of empire. Rome and the Mediterranean world, Oxford, 2002, pp. 35-64.
E. Olshausen, “Pontos,” in Pauly-Wissowa Suppl. 15, 1978, cols 396-442.
E. Olshausen and J. Biller, Untersuchungen zur historischer Geographie von Pontos unter den Mithridatiden, Wiesbaden, 1984.
T. Reinach, Mithridates Eupator. König von Pontos, Leipzig, 1895.
S. J. Saprykin, The Pontic kingdom, Moscow, 1996 (in Russian).
D. R. Wilson, The historical geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontus in the Greek and Roman periods, B.Litt. thesis, Oxford, 1960.
(Brian McGing)
Originally Published: July 20, 2004
Last Updated: July 20, 2004
یک خواهش دوستانه
اگر قصد رونوشت از این نوشتار را دارید، بن‌مایه (www.kheradgan.ir) و نویسنده آن را یاد کنید
